Jak Rumuni pomagali polskim uchodźcom w 1939 r.

Gdy 17 września 1939 r. wojska sowieckie wkroczyły od wschodu na terytorium Polski (na mocy porozumienia z Niemcami zawartego w pakcie Ribbentrop-Mołotow), w życie powinny wejść postanowienia polsko-rumuńskiego sojuszu obronnego, który zobowiązywał strony do wzajemnej pomocy zbrojnej w przypadku agresji ze strony Moskwy. Jednak rząd polski, jeszcze zanim schronił się tego samego dnia wieczorem na terytorium Rumunii, zwolnił Bukareszt z obowiązku wykonania tego zobowiązania. Minister spraw zagranicznych RP Józef Beck tak to zrelacjonował w swoich wspomnieniach: „Ambasador rumuński, z którym chciałem ułożyć warunki naszego przejazdu przez Rumunię, uprzedził mnie, oświadczając w imieniu króla, że król Karol ofiarowuje nam, tj. prezydentowi i rządowi, l’hospitalité ou le droit de passage [fr. – gościnę lub prawo przejazdu]. Dziękując ambasadorowi za to oświadczenie, powiedziałem, że nie żądam wykonania aliansu polsko-rumuńskiego, jeśli chodzi o agresję sowiecką, rozumiejąc, że w tej, tak ciężkiej, sytuacji międzynarodowej Rumunia nie będzie mogła prawdopodobnie wykonać swych zobowiązań, natomiast, że oczekuję, iż sprawa tranzytu najwyższych władz państwa polskiego będzie w związku z tym szczególnie życzliwie przez rząd rumuński potraktowana. Ambasador nie wyraził co do tego żadnej wątpliwości”. Według źródeł rumuńskich, minister Beck musiał już wiedzieć, że rząd polski będzie w Rumunii internowany. Trudno dociec, co oznaczał brak wątpliwości ambasadora, skoro już następne dni i tygodnie pokazały, że strona rumuńska nie miała zamiaru potraktować prośby ministra Becka zbyt poważnie, a wobec sanacyjnych władz polskiego państwa, które pod rządami tych władz doznało klęski, wykazała się tylko kurtuazją, za którą kryło się pewne lekceważenie. W opublikowanym dopiero dziesięć lat temu w Bukareszcie dzienniku króla Karola II czytamy na ten temat znamienne i nieco cyniczne słowa: „Nieszczęśni Polacy napływają przez naszą granicę. Zaczęły ją przekraczać również oddziały wojskowe, liczbowo niezbyt liczne, oraz sprzęt w nieokreślonej ilości, zwłaszcza zmotoryzowany. Pomagamy, jak możemy, by napłynęło go jak najwięcej, bo jest to w naszym interesie; prawdopodobnie będziemy mogli posłużyć się i my tym sprzętem, którego nam brakuje. Tej nocy granicę przekroczył Mościcki wraz z polskim rządem, a także, co jest niewiarygodne, również marszałek Rydz-Śmigły. To że rząd wyjechał jest jakoś zrozumiałe, ale że naczelny wódz zostawił walczące jeszcze oddziały, jest niepojęte. (…) Jutro Mościcki wyjedzie do Bicazu, który oddałem mu do dyspozycji, rząd do Slanic, a marszałek do miasta Krajowa. Dla nas stało się szczęśliwie, bo ta likwidacja polskiego państwa pozwala nam uniknąć uzasadniania przy pomocy nieco naciąganych argumentów braku naszej interwencji przeciw ZSRR”. Rząd Rumunii rozbroił i internował liczne oddziały wojska polskiego, które również szukały schronienia na terytorium rumuńskim. Taki obowiązek nakładało na to państwo prawo międzynarodowe, bo w wojnie polsko-niemieckiej miało status państwa neutralnego. Rumuni internowali jednak również polski rząd, a to już ich prawnym obowiązkiem bynajmniej nie było. Jednak w tej sprawie ulegli zadziwiająco zgodnym jak na tę historyczną chwilę naciskom Moskwy, Berlina, Londynu, Paryża, a nawet Ambasady RP w Bukareszcie, która podporządkowała się tworzonemu w stolicy Francji przez opozycję antysanacyjną rządowi emigracyjnemu generała Władysława Sikorskiego, który natychmiast uznali sojusznicy zachodni. 30 września przebywający w królewskim pałacyku myśliwskim w Bicazie Ignacy Mościcki złożył rezygnację z urzędu Prezydenta RP. Dokument w tej sprawie podyktował mu na jego prośbę ambasador RP Roger Raczyński. W czymś, co można nazwać emigracyjnym zamachem stanu, ambasador Raczyński i attaché wojskowy Ambasady RP, podpułkownik Tadeusz Zakrzewski, odegrali – jak się zdaje – pewną rolę. Kontakt z Sikorskim nawiązali już podczas krótkiego pobytu generała w Bukareszcie około 20 września. „Wiedząc o tym, że żadne dyktatorskie rządy nie rezygnują dobrowolnie, postanowiłem stworzyć fakt dokonany, który pozwoli, aby proces zmiany władzy rozpoczął się niezwłocznie i bardziej radykalnie – napisał w swych wspomnieniach ppłk Zakrzewski. – Poinformowałem ambasadora częściowo o mojej z generałem Sikorskim rozmowie na temat zmiany rządu. Raczyński prosił, abym przywiózł generała do ambasady, co też uczyniłem 21 września (…). Ambasador Raczyński dał do zrozumienia generałowi, że widziałby go chętnie na stanowisku premiera. Ustalono ponadto konieczność szybkiego załatwienia sprawy rządu z zachowaniem w miarę możliwości legalności, względnie pozorów legalności”. Były prezydent Mościcki już w grudniu 1939 r. udał się do Szwajcarii za zgodą rumuńskich władz. Członkowie rządu, który również podał się do dymisji, nie dostali pozwolenia na wyjazd z Rumunii i tylko kilku z nich zdołało się wydostać z tego kraju potajemnie. Minister Beck zmarł w Rumunii w 1944 r. Generałowie, którzy przebywali w komfortowym obozie internowania w renomowanym uzdrowisku Băile Herculane, słali do ppłk. Zakrzewskiego listy z deklaracjami udziału w dalszej walce. Ten odpisywał im niezbyt uprzejmie, że nie może się zgodzić na ich wyjazd, bo niezadowolenie żołnierzy z klęski wrześniowej jest tak duże, że „mogłoby grozić Panom Generałom niebezpieczeństwo z ich strony”. Marszałek Rydz-Śmigły z własnej inicjatywy skutecznie zorganizował swą ucieczkę z internowania i powrócił w warunkach konspiracyjnych do okupowanej Polski. Marszałek nie był jednak jedynym uciekinierem. Zdecydowana większość spośród 25 tys. internowanych żołnierzy i oficerów wyjechała z Rumunii dość szybko, tak że na początku 1941 r. pozostało ich już niewiele ponad półtora tysiąca. Rumuńskie władze cywilne i wojskowe niczego nie utrudniały, a służby specjalne dyskretnie ułatwiały ucieczki z obozów internowania do Francji. Reszty dokonywały bakszysze, chętnie przyjmowane przez strażników i urzędników, a także bezinteresowna pomoc ludności, bardzo życzliwej wobec Polaków. W rezultacie z portu w Konstancy odpływały całe statki pełne mężczyzn w dziwnie niedopasowanych cywilnych ubraniach. Jeszcze bardziej dyskretnie ewakuowano żołnierzy koleją przez Jugosławię. Ambasadorowi Niemiec, który awanturował się w tych sprawach w rumuńskim MSZ, odpowiadano spokojnie, że jest wojenny bałkański bałagan i rząd rumuński nie jest w stanie wszystkiego kontrolować. W rzeczywistości władze rumuńskie celowo patrzyły przez palce na działalność olbrzymiego ataszatu wojskowego Ambasady RP, który pod kierownictwem ppłk. Zakrzewskiego organizował przerzut wojska do Francji i produkował tysiące fałszywych dokumentów dla uciekinierów. Rumunia pomogła Polsce jesienią 1939 r. również w inny sposób. Nawet w tej samej chwili, gdy król Karol II ostrzył sobie zęby na przejęcie polskiego sprzętu wojskowego, rumuńskie służby specjalne odegrały kluczową rolę w ewakuacji większości polskich rezerw złota na Zachód, wywodząc w pole agentów niemieckiego wywiadu. Brak życzliwości wobec polskiego rządu, który przegrał wojnę, a także skłonność do koniunkturalnego uginania się pod zewnętrznymi naciskami, nie oznaczały bowiem obojętności wobec losów kraju traktowanego przez Rumunów od zawsze z przyjaźnią, a nawet podziwem. 28 listopada 1939 r. prof. Nicolae Iorga, senator i były premier, zaprotestował w parlamencie przeciw banalnym słowom ministra spraw zagranicznych, że „Rumunia przyjęła uchodźców polskich ze współczuciem”: „Byłoby tchórzostwem nie wyrazić uczuć narodu rumuńskiego dla sojuszników i przyjaciół. Wielki naród polski stoczył bohaterską walkę o swoje święte prawa. Przez wieki byliśmy z nim solidarni. Gdy Polska odzyskała niepodległość, i my poczuliśmy się silniejsi, a gdy uległa katastrofie, i my jesteśmy zagrożeni”. Iorga wiedział, że to, co mówi, wyraża uczucia dużej części jego rodaków, nieskrępowane wąsko pojmowaną racją stanu. Do Rumunii napłynęło 50 tys. uchodźców z Polski – w tym 25 tys. cywilów, przyjmowanych przeważnie z dużą życzliwością przez społeczeństwo i goszczonych potem w wielu rumuńskich domach z szacunkiem i przyjaźnią. Władze rumuńskie wypłacały im zasiłki na bieżące utrzymanie, ale to przede wszystkim tysiące obywateli rumuńskiego państwa z własnej inicjatywy okazały im bezinteresowną solidarność. To ich postawa zrównoważyła pewną rezerwę, z jaką traktowały ich rumuńskie władze, uwikłane w geopolit