Wybitny historyk Witold Kula oczami syna – Marcina

W wypadku mówienia o własnym Ojcu łatwo wpaść w bezsensowną hagiografię. Nie ułatwia sprawy okoliczność, że w wypadku osób funkcjonujących w okresie PRL ocena dawnego ustroju często interferuje w sądy o ludziach. Wiele dawno dokonywanych wyborów wydaje się dziś niezrozumiałych. Praca w ramach systemu (nawet jak w wypadku Ojca bez przynależności do PZPR) zamiast pójścia do lasu w świetle dzisiejszej polityki historycznej wygląda na przestępstwo. Marksizm zdaje się co najmniej pomyłką. Najczęściej nie dostrzega się, że podstawowe zło tkwiło nie w nim samym jako w jednej ze szkół historiograficznych, ale w czynieniu zeń prawdy monopolistycznej – i to przez ustrój, który używał go przede wszystkim jako szyldu. Bohaterowie drugiego rzutu nie cenią rewizjonistów i dysydentów jako wciąż pozostających w ramach systemu. Pogarszające się opinie SB o człowieku (jak w wypadku Ojca) zdają im się pewno małym piwem, a utrzymanie poziomu naukowego czymś naturalnym. Moje pozytywne wypowiedzi o części zjawisk historiografii PRL bywały już uznawane za jej obronę, może też stać się tak z wypowiedzią o Ojcu. Spróbuję jednak coś powiedzieć. Maturę zdawałem w 1960 r. W 1959 r., gdy stało się jasne, że wybieram się na studia historyczne, Ojciec był w Paryżu. Przysłał mi stamtąd kilka listów zatytułowanych „Uwagi w sprawie dziedziczenia zawodu”. Nieraz myślałem nad tym, czy trafnie przewidział w nich, jak jego pozycja jako historyka wpłynie na moją drogę. Myślę, że Ojciec przewidział trafnie różne sprawy środowiskowe – zarówno pewne oczywiste wygody płynące z dziedziczenia zawodu, jak trudności, z jakimi się zetknę. W świetle mojego doświadczenia dziedziczenie roli naukowca jest trudniejsze od dziedziczenia – jak sobie wyobrażam – apteki lub kancelarii prawnej. Jestem zadowolony, że moje dzieci poszły innymi drogami – do czego może się trochę przyczyniłem. Ciekawsza jest kwestia, czy Ojciec, zdając sobie przecież sprawę, że będę pracował w zawodzie wiele lat później, przewidział, iż będę funkcjonował w świecie zupełnie innej nauki. Sam miał poczucie, że między innymi właśnie swoimi pracami przyczynił się do ukierunkowania nowych badań tak, by przyniosły kolejne wyniki na polach, którymi sam się zajmował. Mawiał, że w pewnym sensie jest zadowolony, iż niektóre jego studia się zestarzały. Podśmiewał się po cichu z historyków żywiących przekonanie, iż dzięki swoim badaniom przejdą do wieczności. Ojciec uważał, że w nauce trzeba dużo pracować. Mawiał, że należy nad tematem siedzieć aż do jednego z dwóch momentów: kiedy już nie można patrzeć na badane zagadnienie lub do chwili, kiedy się tak uwierzy we własne tezy, że nie jest się w stanie ich zmienić. Dziś nieraz w nauce ważniejsze jest częste występowanie w telewizji niż usilna praca. Co też ważne, badanie trzeba skończyć w odpowiednim momencie, by mieć publikację, by rozliczyć grant itd. Nie lubił reklamiarstwa. Moim zdaniem nie potrafił się reklamować. Kiedyś powiedział, że jako największy honor odczuł poświęcenie jednej z sekcji kolejnego zjazdu historyków polskich dyskusji nad jego teorią feudalizmu. Dziś taka postawa byłaby nierealistyczna. Dziś trzeba się reklamować, wręcz organizować sobie recenzje – czego w wypadku Ojca po prostu sobie nie wyobrażam. Zawsze wyrażał przekonanie, że naukowiec powinien iść w kierunku, w którym mu serce każe. Że powinien czytać bez wyjściowego planu, zaufać swojej podbudowanej doświadczeniem intuicji. Że powinien czytać pozycje pozornie niepotrzebne – ponieważ rodzą się nieoczekiwane, a pożądane skojarzenia. Nie wiem, czy zdawał sobie sprawę, jak wiele wynalazków w dziejach zrodziło się przypadkowo, znaczenie zaś innych nie od razu zrozumiano. Pozwalał jednak swoim myślom biec swobodnie. Lubił, gdy temat długo dojrzewał mu w głowie. W końcu nad miarami w historii, o których napisał jedną ze swoich chyba najważniejszych książek („Miary i ludzie” wydana w 1970 r.), zaczął myśleć jeszcze w niewoli po powstaniu warszawskim. Temat rodził się stopniowo, najpierw z efektami w postaci małych opracowań, książka w pierwszym polskim wydaniu ukazała się dopiero w 1970 r. Dziś takie działanie byłoby skrajnie naganne, gdyż nie przynosiłoby punktów ani autorowi, ani zatrudniającej go instytucji, mogłoby wręcz spowodować obniżenie jej kategorii parametryzacyjnej… Można się tylko pocieszać, że Einstein też by nie wyrobił jedynie słusznych punktów. Ojciec uważał, że naukowiec powinien dążyć do oryginalności, mieć coś specyficznego i nowego do powiedzenia. Uważał, że w nauce uzyskuje się osiągnięcia nie tylko skądinąd potrzebną pracą, ale też myśleniem. Mawiał, że naukę robi się głową i odwrotną częścią ciała (w domu mówił to prościej). Był zadowolony, że jego kolejne książki nie są podobne z punktu widzenia tematyki i formy. Tymczasem dziś obowiązuje standard. Ojciec przywiązywał wagę do indywidualności ekspresji. Pisał na pograniczu stylu literackiego. Sprzeciwiał się adiustatorkom (a ja, pewno w ślad za nim, moją wojnę stuletnią też toczę z nimi). Dziś takie podejście jest nietypowe. Naukowe jest to, co słabo czytelne, ale z przypisami. Postanowienia typowych umów autorskich przewidują dziś oddanie poprawek redakcyjnych w ręce wydawnictw, nie gwarantując nawet autorowi prawa do ich akceptacji lub odrzucenia. Zdarzają się wręcz curiosa. Sformułowania umowy autorskiej, przysyłanej do podpisania przez IPN, pozwalają tej instytucji zrobić z tekstem po prostu wszystko – jakby to było kupione u stolarza krzesło, które jako naszą własność możemy przerobić lub porąbać. W recenzji niedawnego, drugiego wydania pewnego ważnego tekstu Ojca, napisanego na pograniczu literatury, znalazłem zdanie, że „nie do końca przypomina publikację naukową w dzisiejszym rozumieniu”. Ojciec sytuował się na pograniczu historii, ekonomii, antropologii i socjologii. Wbrew potocznemu mniemaniu uważał historię gospodarczą za dyscyplinę bardzo humanistyczną, gdyż nie ma ludzi oddzielonych od gospodarki i odwrotnie. W ramach historiografii przywiązywał wagę do kategorii długiego trwania. [Ten termin, wprowadzony przez Fernanda Braudela, oznacza rozległą perspektywę czasową, w której należy rozpatrywać zmiany cywilizacyjne, by zrozumieć sens dziejów – red.]. Zajmował się różnymi epokami (niedopuszczalne przestępstwo!). Współpracował nawet z kolegami wówczas nazywającymi się futurologami. Interesowało go społeczeństwo, w którym żył, w tym ekonomia praktyczna. Uważał, że wiele skorzystał, pracując na Wydziale Nauk Ekonomicznych (wówczas Ekonomii Politycznej) UW. Maszynopis „Teorii ekonomicznej ustroju feudalnego” przekazał z prośbą o przeczytanie i uwagi paru ekonomistom, z których zapamiętałem Oskara Langego. Interesował się działaniami Rady Gospodarczej, utworzonej po 1956 r., a kierowanej przez Oskara Langego i Czesława Bobrowskiego (nie była ona tak pomylona, jak to się czasem d