Czy Marks był marksistą

Nieporozumienia związane z Marksem wzięły się stąd, że połowa jego kluczowych prac została opublikowana pół wieku po jego śmierci, dopiero w latach 30. XX w. Ale wtedy dla świata ważniejsze od tego, co myślał Marks, było to, co w jego imieniu robił Stalin. Nowe książki przeczytała jedynie zachodnia lewica, ale ją również mniej interesował Marks, a bardziej rehabilitacja marksizmu. Dopiero w latach 60. nad Marksem pochylili się poważni badacze – Tucker, Calvez, Plamenatz, Kołakowski, Lichtheim. Oni pierwsi przeczytali go w całości i przedstawili nowy obraz jego doktryny. Ale poza garstką specjalistów nikogo to już nie zainteresowało. I Co odkryto w nowych książkach? Odkryto filozofa. Udało się prześledzić każdy etap rozwoju marksowskiej myśli. Okazało się, że do komunizmu doszedł drogami filozoficznej abstrakcji. Rozwiązywał problemy pozostawione przez Hegla, zmagał się z ideą końca historii, zastanawiał nad tym, jak ten koniec powinien wyglądać i kto do niego może doprowadzić. Od Hegla i Feuerbacha przejął też ideę ludzkości, która odkrywa, że to ona sama jest bogiem. Marks nie reagował na robotniczą krzywdę, został komunistą, nie oglądając na własne oczy żadnych robotników. Mieszkał w Niemczech, kraju wówczas gospodarczo zacofanym. O robotnikach fabrycznych przeczytał w książce o francuskim komunizmie. Dowiedział się z niej, że we Francji pojawili się biedacy inni niż znani z historii. Buntowniczy, dumni, mściwi, niebezpieczni. I na podstawie kilkunastu akapitów rozwinął koncepcję proletariatu jako podmiotu historii. Gdy po kilku latach wyemigrował do Anglii, widokiem robotników był niemile zaskoczony. Byli zwykłymi ludźmi, nie chcieli rewolucji, ale podwyżek. II „Główne nurty marksizmu” Leszka Kołakowskiego otwierało zdanie: „Marks był filozofem niemieckim”. Myśl Kołakowskiego brzmiała niewinnie, ale mówiła coś rewolucyjnego. Że w opisie Marksa kładziono akcent na sprawy wtórne, na to, że był socjalistą, ekonomistą czy działaczem robotniczym. Tymczasem był filozofem, czyli zainteresowania swojej epoki wykorzystał do rozwiązania problemów, jakie pozostawił Hegel. Dla badaczy zagadka Marksa znalazła wyjaśnienie, zrozumieli logikę jego doktryny. Z punktu widzenia ich profesji temat został wyczerpany. Jednak pozafilozoficzne konsekwencje ich odkryć były jeszcze ciekawsze, choć nikt się nad nimi nie pochylił. Bo co to oznacza dla historii polityki oraz dla historii lewicy? Oznacza, że Marks, dołączając do lewicy, niósł w plecaku swój własny cel, z lewicą niemający niczego wspólnego. III W połowie lat 40. XIX w. młody Marks do lewicowego świata nie tyle wszedł, co wtargnął. Nikt nigdy nie poddał lewicy tak miażdżącej krytyce. Marks wbijał w ziemię socjalistów i komunistów, największe autorytety ówczesnej lewicy niemieckiej, francuskiej i angielskiej. Brał na warsztat kolejne postaci i rozgniatał je. Wszystko było złe – ich ekonomiczne przygotowanie żałosne, ideały głupie, motywacje utopijne, metody sentymentalne. Swój wysiłek nazywał wykuwaniem „komunizmu naukowego”, czyli narzucaniem lewicy poglądów, które niósł w plecaku. W praktyce oznaczało to walkę ze wszystkim, co uważano za lewicowość, zarówno wtedy i dziś. Bo Marks potępiał wszystkie formy pomocy biednym i skrzywdzonym. Celem miała być rewolucja, a nie ocieranie łez. Szydził z socjalistów, którzy „skomlą sentymentalnie z powodu cierpień ludzkości” oraz „humanitarnie bajdurzą o oświacie i wolności”, a także „dobrobycie wszystkich klas”. Atakował wszelkie odmiany lewicowej wrażliwości. Krytykował reformatorów społecznych, związkowców, „filantropów”, „głosicieli humanitaryzmu”, „organizatorów dobroczynności”, a nawet „opiekunów zwierząt”. Krytykował wszystkie miękkie serduszka. Krytykował też entuzjastów demokracji za ich wiarę w kartkę wyborczą. Wyśmiewał ich, że wierzą w „demokratyczne cuda”. Ale najmocniej atakował „ulepszycieli położenia klas pracujących”, skupionych na wyższych płacach dla robotników i większych podatkach dla bogatych. IV Ostrym atakom na lewicę towarzyszyły dużo ostrzejsze ataki na wrogów lewicy, na burżujów, klechów i reakcjonistów. Można więc było jego poglądy uznać za lewicowość bardziej radykalną. Ale prawdą było co innego – lewica była jedynie wehikułem, na którym chciał Marks do rewolucji dojechać. Marks gardził tym, co dla lewicy najważniejsze, czyli sprawiedliwością społeczną. W apelu do Związku Komunistów pisał: „Nie chodzi nam o zmianę własności prywatnej, ale o jej zniesienie, nie o zacieranie przeciwieństw klasowych, lecz o zniesienie klas, nie o naprawę istniejącego społeczeństwa, lecz o stworzenie nowego”. Można powiedzieć, że nie chciał sprawiedliwości społecznej od razu, aby nie osłabiać rewolucyjnego impetu. Ale nie chciał jej również po rewolucji. Nazywał ją „socjalizmem wulgarnym”. Program niemieckiej lewicy, przyjęty na zjeździe w Gotha, doprowadził Marksa do ataku wściekłości, właśnie z powodu poparcia dla sprawiedliwości podziału dóbr. V Jest też problem poważniejszy, stosunku do krzywdy społecznej. W „Kapitale” całymi stronami ciągną się ponure opowieści o realiach pracy fabrycznej, co stworzyło obraz myśliciela wstrząśniętego społecznym cierpieniem. Ale to kolejna wielka pomyłka, którą ujawnił Tucker, potwierdził Kołakowski oraz świetnie wypunktował Walicki. Marks na ludzkie cierpienie był obojętny. Miał tragiczną wizję historii, uważał, że postęp zawsze kroczy po trupach. Nie był pierwszym filozofem z taką wrażliwością, przed nim był Machiavelli czy Hegel. Ale u Marksa ujawnił się rys wyjątkowego okrucieństwa. Znał kulisy narodzin kapitalizmu w Anglii, jego najbardziej wilczą fazę, jednak całemu światu życzył podobnej kuracji. Bo szybko niszczyła feudalne porządki, bo na ich gruzach stawiała fabryki, bo doprowadzała miliony robotników do nędzy i wściekłości. Czyli tworzyła warunki do światowej rewolucji. Dla Marksa tylko ten cel się liczył, nigdy środki. Marks pochwalał kolonializm, pochwalał nawet niewolnictwo. Czemu zatem tak dużo pisał o cierpieniach i nędzy, jakie powodował kapitalizm? Aby go skompromitować. Aby kapitalizmu nie uznano za najlepszy z możliwych światów, za koniec historii. Aby po wielkiej rewolucji kapitalistycznej musiała nastąpić równie wielka komunistyczna. W tych wielkich przemianach ludzkie cierpienie było dla Marksa tylko smarem maszyny dziejów. VI Lenin stworzył legendę Marksa jako wielkiego wodza ruchu robotniczego. Ale było to kłamstwo. Ze swymi poglądami Marks nie mógł zrobić na lewicy większej kariery. Względne znaczenie miał tylko w gorącym 1848 r., kiedy mając trzydzieści lat, opublikował „Manifest komunistyczny”. Wieszczył w nim rewolucję, która kilka miesięcy później naprawdę wybuchła. Ale choć zaczęła się jako pożar, skończyła się jako niewypał. Po jej upadku jasne się stało, że kolejnej rewolucji nie będzie. Nikt jej nie chciał. Ruch robotniczy upadł, bo wbrew prognozom Marksa sytuacja robotników znacząco się polepszyła. Marks przez dekadę żył jeszcze nadzieją na kryzys gospodarczy, w listach do Engelsa ciągle go wieszczył. Ale znowu się pomylił, gospodarka kwitła. Mimo braku koniunktury na radykalizm Marks nie zmienił poglądów. Więc ledwo stał się głośny, stał się również zbędny. W leninowskiej legendzie mówi się o wielkim znaczeniu Międzynarodówki założonej przez Marksa. Kłopot w tym, że nie była to instytucja ani silna, ani wpływowa, ani zdominowana przez Marksa. Eric Hobsbawm, wielki znawca epoki, a także żarliwy marksista, pisał: „Międzynarodówki w żaden sposób nie można uznać za ruch marksistowski ani nawet za ruch skupiający więcej niż garstkę zwolenników Marksa”. Prawda o politycznej karierze Marksa jest taka, że nigdy nie zdobył poważnego znaczenia. Był jedynie weteranem 1848 r., reliktem chybionego entuzjazmu. Sam również miał poczucie porażki. Lewica w Europie gwałtownie rosła w siłę, ale idąc inną drogą. Na pogrzeb Marksa przyszło nie więcej niż sześciu lewicowych działaczy. Taka była miara jego politycznego znaczenia. Dopiero sukces rosyjskiej rewolucji zrobił z niego politycznego giganta. VII Co niósł Marks w plecaku? Zacznijmy od jego oceny kapitalizmu. Na niego również patrzył z perspektywy filozofa. Był zafascynowany tym, że zdołał on ludzkość obudzić. Wyrwał ją z apatii, z tysięcy zmarnowanych lat, które spędziła pogrożona w „idiotyzmie wiejskiego życia”. Nawet w „Manifeście komunistycznym”, w którym kapitalizmowi wypowiadał wojnę, składał mu hołd. Kapitalizm opisywał jako największe wydarzenie w ludzkich dziejach. Kilkoma drapieżnymi ruchami człowiek ujarzmił przyrodę. Wprowadził maszyny, żeglugę parową, koleje żelazne, telegrafy elektryczne. Cały glob przystosował pod uprawy rolnicze. Pojawiły się „jakby spod ziemi wyczarowane masy ludności”. Ludzkość od fazy wegetacji przeszła do fazy ekspansji. „W ciągu zaledwie stuletniego panowania burżuazja stworzyła siły bardziej potężne niż wszystkie poprzednie pokolenia razem wzięte”. Dokonała cudów na miarę „zbudowania piramid egipskich, wodociągów rzymskich i katedr gotyckich”. VIII To właśnie pod wrażeniem potęgi kapitalizmu Marks zbudował ekonomiczną koncepcję człowieka. Pogląd, że istotą człowieka nie jest myślenie, lecz praca. Historia ludzkiego gatunku to historia pracy. Tak jak świat doznań ryby wyznaczyły warunki życia w wodzie, tak też człowieka uformowały realia pracy. To, że tak, a nie inaczej widzimy, czujemy, myślimy, jest efektem doświadczeń gatunku, który zszedłszy z drzewa, wziął się do pracy. Poza danymi przez przyrodę nerkami, płucami, wątrobą, pozostałe ludzkie cechy wykształciły się w procesie pracy. Nie Bóg stworzył człowieka, lecz praca. W praktyce oznaczało to, że człowiek stworzył sam siebie. Ale jako stwórca sprawdził się w połowie. Coraz inteligentniej podbijał przyrodę dzidami, pługami, a potem mikroskopami i skalpelami, ale wiecznie tracił z oczu sprawy organizacyjne. To, że ktoś zaczął wydawać rozkazy, ktoś stał się właścicielem narzędzi, ktoś decydował o podziale zdobyczy. Nad tym procesem ludzkość nie potrafiła panować. Więc na każdym etapie historii budziła się z poczuciem, że jest tyleż zdobywcą, co ofiarą. Marks ten proces nazywał alienacją. IX W kapitalizmie przebudzenie było szczególnie bolesne. Tym razem władzę nad społeczeństwem przejęła nie wąska grupa ludzi, lecz bezosobowy rynek. Przejął na skalę dotąd nieznaną, był największą w dziejach kumulacją władzy. Oraz najbardziej drapieżną, bo rządził naprawdę. Miał tylko jeden cel – usuwał przeszkody na drodze do maksymalizacji zysku. Kłopot w tym, że przeszkadzało mu wszystko. Obalał więc cywilizacje, porządki społeczne, systemy moralne. Nie było przed nim ucieczki, gdy ktoś zamykał drzwi, rynek wdzierał się siłą. Stał się pierwszym w historii władcą globalnym. Po całej planecie przesuwał ludzi i pieniądze wedle własnej logiki. Całą planetę powiązał. Gdy na jednym krańcu globu plajtował bank, na drugim cierpieli ludzie. Marks popierał to monstrum, dopóki niszczyło świat wiejskiej stagnacji. Ale potem żądał jego zniszczenia. Docelowe panowanie tej potęgi uważał za policzek dla ludzkości. Jest bowiem absurdem podbić przyrodę po to, aby stać się niewolnikiem stworzonej przez siebie „drugiej przyrody”. Dawniej człowiek przedzierał się przez las, uciekając prze