Dr Leończyk o Polakach, którzy dobrowolnie wyjechali na Sybir

Jan Różdżyński: – Twierdzi pan, że kiedyś na Syberię całkiem dobrowolnie wyjechały tysiące Polaków. Wprawdzie takich przesiedleńców było mniej niż emigrantów z Królestwa Polskiego do obu Ameryk, ale podobnie jak tamci za oceanem znaleźli oni za Uralem lepsze życie, a niektórzy nawet dostatek. Kłóci się to z wyobrażeniem Syberii i Rosji jako więzienia narodów. Sergiusz Leończyk: – Cóż, najtrudniej jest zaprzeczać stereotypom… W moich badaniach zajmuję się emigracją chłopów za chlebem i zetknąłem się z licznymi przykładami dobrowolnych wyjazdów Polaków na Syberię. W Polsce do niedawna zajmowali się tym zagadnieniem tylko nieliczni badacze. Z kolei w ZSRR, gdzie się urodziłem i wyrastałem, był to temat wstydliwy. Z jakiego powodu? W Polsce Syberię kojarzono – skądinąd słusznie – ze zsyłką, katorgą, z karą za udział w powstaniach i ruchach politycznych. Nie sprzyjało to badaniom innych zjawisk, np. emigracji zarobkowej czy osadnictwa rolników. Gdy zaś chodzi o ZSRR, to przeszkodą była postać Piotra Stołypina, carskiego premiera, uznanego przez sowiecką historiografię za reakcyjnego zamordystę. Ale to on wprowadził reformy pozwalające ochotnikom, nie tylko Polakom, na osiedlanie się i uprawianie ziemi na Syberii. Co zatem wiemy o osadnictwie Polaków na Syberii? W tzw. Rosji Azjatyckiej, czyli również w Kazachstanie i rosyjskiej Azji Środkowej, w 1917 r. przebywało ok. 500 tys. Polaków. Z czego 250 tys. stanowili zesłańcy bądź ich potomkowie, ok. 100 tys. – uchodźcy z ziem Królestwa Polskiego i sąsiednich guberni, uciekający wtedy przed Niemcami, a pozostałą grupę tworzyli dobrowolni przesiedleńcy lub ich potomkowie. Wśród nich było 34 tys. chłopów, osiedlonych głównie w południowej części Syberii. Kiedy pojawili się oni na tamtych ziemiach? Już w 1885 r. dobrowolnie przesiedliło się 20 rodzin chłopskich z guberni radomskiej do tomskiej. Ale odbyło się to niejako wbrew ówczesnej polityce władz carskich. Odpowiednimi aktami prawnymi zachęcały one wprawdzie mieszkańców zachodnich prowincji imperium do osiedlania się na Syberii, jednakże wyłączyły z tego mieszkańców ziem Królestwa Polskiego. Władzom zależało przede wszystkim na wyznawcach prawosławia. Niepokorni katoliccy Polacy stanowili zdaniem władz spore zagrożenie dla państwa. Tymczasem zarówno w Królestwie, jak też w innych zachodnich guberniach nastąpił w tym okresie niesłychany przyrost naturalny (w latach 1885–1901 liczba ludności na tych ziemiach się podwoiła!). Kilkanaścioro dzieci w chłopskiej rodzinie nie było rzadkością, a ziemi mogącej wyżywić tylu ludzi nie przybywało. I to powodowało, że coraz więcej chłopów rozważało emigrację. I ruszyli całymi rodzinami na wschód? Nie od razu. Bo wprawdzie carskie władze nie mogły przeszkodzić Polakom w wyjeździe, ale w żaden sposób nie wspierały ich zorganizowanej emigracji. Przede wszystkim – nie dofinansowywały i nie zapewniały tzw. nadziałów gruntów po przybyciu na miejsce. Dlatego do czasu reform Stołypina, czyli realnie do 1905 r., chłopi z Królestwa wyjeżdżali za Ural na własną rękę. Dopiero kiedy ten rosyjski premier (w Polsce uważany za polakożercę) publicznie oświadczył, że właśnie rolnicy z polskich ziem mogą przyczynić się do podniesienia kultury rolnej na Syberii – władze spojrzały na tych potencjalnych osadników przychylniejszych okiem i stworzyły dla nich coś w rodzaju programu osadnictwa. A może wyciągnięto wnioski z faktu, że polscy chłopi wyjeżdżali coraz większymi grupami za ocean, np. do Brazylii? I że tamtejsze władze, poza nadaniem ziemi, finansowały im podróż i udzielały dotacji? Trudno dziś stwierdzić, czy rząd Stołypina brał to pod uwagę. Jednak osadnictwo syberyjskie odbywało się już w sposób zorganizowany. Na ziemiach polskich kolportowano np. dwujęzyczne odezwy informujące, jak wybierać delegata, czyli kogoś w rodzaju zwiadowcy, w jakich syberyjskich guberniach są grunty przeznaczone dla osadników, jak powinna się odbywać podróż itp. Jak w praktyce wyglądało takie przesiedlenie? Najpierw delegat, wybrany przez grupę chętnych do przesiedlenia, wyjeżdżał do wyznaczonego ujezdu (powiatu) w konkretnej zauralskiej guberni, gdzie pokazywano mu grunty. Potem wracał do rodzinnej wsi i przekazywał chłopom uzyskane informacje. Koszty jego podróży w obie strony zwracało państwo. Ale już rodzinie, która decydowała się na przesiedlenie, państwo zwracało tylko czwartą część kosztów i to tylko w jedną stronę. Osadnicy podróżowali głównie czynnymi już wtedy odcinkami Kolei Transsyberyjskiej, w wagonach nazywanych stołypinkami, mieszczących zarówno ludzi, narzędzia rolnicze, jak i żywy inwentarz (później nazwa tych wagonów została skojarzona z represjami komunistycznymi). Po przyjeździe na miejsce osadnicy mieszkali najpierw w prowizorycznych chatach, by po zorganizowaniu gospodarstw, po zbudowaniu własnych domów i – w większości takich skupisk – także postawieniu kościołów, w końcu nadać oficjalną nazwę wsi, którą założyli. Powstało ich w tamtym okresie 59. Pańscy przodkowie trafili na Syberię w podobny sposób? Mój pradziadek zdecydował się na emigrację dosyć późno, choć licznej rodzinie zamieszkałej pod Lidą od dłuższego czasu zaglądał w oczy głód. Najpierw chciał jechać właśnie do Brazylii. Była tam już część rodziny, był też ksiądz i kościół. Ale katastrofa „Titanica” spowodowała, że w poleskich wsiach zaczęto bać się podróży przez ocean. Dlatego pradziadek, jak wielu innych, zmienił plany i przyłączył się do grupy, która swojego delegata wysłała do guberni jenisejskiej (obecnie Kraj Krasnojarski). Ale ich wyjazd opóźniły… narodziny mojego dziadka. Dopiero w 1914 r. 15-osobowa rodzina Leończyków, z rocznym synem, moim dziadkiem, wyruszyła z Brześcia i po wielu dniach dotarła do miejsca, gdzie osadnicy niemal z marszu zajęli się uprawą nadanej im ziemi. Jednak dobrowolni przesiedleńcy to nie tylko chłopi? Chłopi stanowili wśród nich najmniejszą, ale dobrze zorganizowaną gromadę. Dużą grupę emigrantów zarobkowych stanowili np. kolejarze z ziem polskich. Nie przytoczę dokładnych danych, ale wiadomo, że w budowie i przy obsłudze Kolei Transsyberyjskiej uczestniczyły tysiące Polaków. Także inżynierów i innych fachowców, zachęconych perspektywą dobrych zarobków. Carski Zarząd Przesiedleńczy był ściśle związany z Komitetem Kolei Transsyberyjskiej – największego projektu budowlanego ówczesnego świata. Wieś Wierszynę niedaleko Irkucka zbudowali np. robotnicy z guberni piotrkowskiej, którzy dopiero na Syberii zajęli się uprawą ziemi. Nie zapominajmy także o byłych zesłańcach, którzy na mocy amnestii albo w inny sposób odzyskali wolność. Oczywiście większość z nich wracała do ojczyzny, ale było też całkiem sporo takich, którzy decydowali się zostać. Głównie w miastach. Także syberyjska emigracja chłopów nie w każdym przypadku oznaczała wyjazd na zawsze. Znane są przykłady, że nieco majętniejsze rodziny, które zostawiły w Królestwie gospodarstwa, wracały – tak było po latach nieurodzaju (1912–13). Albo jeszcze bardziej egzotyczna podróż, której potwierdzenie znalazłem w archiwum w Petersburgu: oto najpierw rodzina wyjechała na Syberię, potem jej przedstawiciel, poszukując jeszcze lepszych warunków życia, wyprawił się na wyspę Maui (Hawaje), by jednak wrócić na Syberię… Znalazłem też potwierdzenie wyjazdów chłopskich osadników z Syberii do ich rodzin w Brazylii, a następnie – powrotów. Czy trafił pan na jakieś materiały mówiące, jak oceniali swoje życie za Uralem? Sam fakt, że w większości decydowali się pozostać na Syberii, świadczy, iż czuli się tam dobrze. Reformy Stołypina sprawiły, że rolnicze obszary w krótkim czasie szybko się tam rozwijały. Przed pierwszą wojną światową np. eksportowano stamtąd masło do Belgii. A do Brazylii nikt już nie chciał się przesiedlać. Bo na Syberii było bardziej swojsko. Klimat wprawdzie ostrzejszy, ale ziemia uprawiana podobnie: żyto i pszenica, ogrody i sady owocowe. We wsi Białystok, w guberni tomskiej, przed wybuchem pierwszej wojny mieszkało ok. 500 osób w ponad stu zagrodach. W kościele zbudowanym z syberyjskich cedrowych bali dzwoniły spiżowe dzwony, grała fisharmonia sprowadzona z Europy, chrzczono coraz więcej dzieci. Nawet jeżeli nie w każdej polskiej wsi było tak dostatnio, to we wszystkich żyło się znacznie lepiej niż w rodzinnych stronach osadników. Ale potem przyszła historia: wojna światowa, dwie rewolucje, wyniszczająca wojna domowa i krwawy bolszewicki terror. Wszystko, co zbudowali, rozpadło się. Wsie założone przez nie-Rosjan władza bolszewicka traktowała wrogo, a osadnicy nie chcieli poddać się nowym, narzuconym regułom. Część Polaków przed „ustrojem sprawiedliwości społecznej” zdążyła uciec do Polski. Stało się tak na mocy traktatu ryskiego z 1921 r., który ludziom potrafiącym udowodnić, że znają język i są katolikami, gwarantował powrót. Ale w tamtych burzliwych czasach nie wszyscy o tym się dowiedzieli, więc pozostali. Nie jest to wprawdzie temat mojej książki, ale z rodzinnych przekazów pamiętam, że nie godzili się na rozkułaczanie, przymusową kolektywizację, że bronili wiary i języka. I trzymali się razem. Wśród Polaków do rzadkości należały małżeństwa mieszane z Rosjanami. Represje trwały kilkanaście lat. Niektórzy, jeżeli mieli taką możliwość (np. krewnych w większych miejscowościach), uciekali przed kołchozami do miast. Jednak nie wszyscy mogli to zrobić. I to właśnie ich najbardziej dotknął stalinowski terror. W styczniu 1938 r. oddział N