Tak się budowała gdańska rafineria

Na skutek uprzemysłowienia kraju Polska potrzebowała coraz większych ilości ropy i produktów pochodnych. W związku z ograniczonym rodzimym wydobyciem ropy konieczny był jej import z ZSRR. Ponieważ istniejące małe rafinerie nie miały ani odpowiedniej technologii, ani wystarczających mocy przerobowych, w 1959 r. we współpracy z ZSRR ruszyła budowa nowej rafinerii w Płocku. Jej lokalizacja była skorelowana z decyzją o poprowadzeniu rurociągu „Przyjaźń”. O tej wielkiej inwestycji zadecydowano w 1958 r., a eksploatację polskiej nitki rozpoczęto w 1963 r. Rok później otwarto rafinerię w Płocku. Od początku zdawano sobie jednak sprawę, że konieczna będzie jej rozbudowa albo wybudowanie nowej. Dyskusje na ten temat toczyły się od połowy lat 60. Przyjaźń w handlu ropą nie układała się dobrze. ZSRR odmawiał Polsce sprzedaży takich ilości, jakich kraj potrzebował. Mimo mniejszej liczby mieszkańców więcej ropy otrzymywały inne państwa bloku: Czechosłowacja i NRD. Związek Radziecki odmawiał sprzedaży dodatkowej ropy Polsce także za dewizy. Jako że rafineria w Płocku była technologicznie przystosowana wyłącznie do przerobu ropy z ZSRR, Polacy niejednokrotnie byli zmuszeni kupować sowiecką na Zachodzie, co oznaczało znaczne przepłacanie za nią. Na polskie prośby Moskwa odpowiadała: Macie przecież węgiel! Taka postawa mogła też wynikać z niechęci ekipy Władysława Gomułki do sprzedaży węgla krajom socjalistycznym. Polscy komuniści zaczęli w 1956 r. rozregulowywać wielką układankę produkcyjną bloku socjalistycznego: Polska miała wysyłać węgiel Czechosłowacji, ta przetwarzać go na koks, transportowany następnie do kompleksów przemysłowych w NRD. W Warszawie uznano, że lepiej eksportować węgiel za dewizy do krajów kapitalistycznych. Tak czy siak, wobec deklaracji moskiewskich polityków, że nie zaspokoją polskich potrzeb w zakresie dostaw ropy, konieczne było szukanie nowego dostawcy, a także budowa rafinerii dostosowanej do innej odmiany surowca. Za najkorzystniejsze rozwiązanie uznano rozbudowę rafinerii w Płocku wraz z postawieniem nowego zakładu blisko morza. Za niezbędny uznano import ropy drogą morską. Złożami dysponowały zachodnie koncerny, ale ze względów politycznych nie prowadzono rozmów z firmami amerykańskimi. Skupiono się na sondowaniu możliwości kontraktu z British Petroleum oraz brytyjsko-holenderskim Shellem. Ostatecznie zdecydowano się na podjęcie rozmów z BP. Na początku 1971 r. negocjacje z BP nabrały tempa z dwóch powodów. Pierwszym było ostateczne stanowisko ZSRR, że dostawy ropy nie zostaną zwiększone. Drugim – zmiany w Polsce po tragicznych wydarzeniach z grudnia 1970 r. Do władzy doszedł Edward Gierek, który nie podzielał ostrożności i oszczędności poprzednika. W całej Polsce rozpoczęto duże inwestycje finansowane kredytami zagranicznymi. Już 5 maja 1971 r. polski rząd ostatecznie zdecydował o zawarciu kontraktu z BP oraz o budowie zakładów petrochemicznych, a do podpisania umowy doszło 1 lipca 1971 r. Koncern BP nie tylko miał zapewnić dostawy ropy (kontrakt na 10 lat, część kosztów zakupów surowca miało być spłacanych dostawą produktów naftowych), ale także zaprojektować schemat technologiczny rafinerii. Prace projektowe Brytyjczycy konsultowali ze specjalistami z Biura Projektów Bipronaft, a zakończono je na przełomie 1971 i 1972 r. Nowy zakład petrochemiczny miał powstać w najnowocześniejszej dostępnej wówczas technologii. Wczesną jesienią 1971 r. władze (Ministerstwo Przemysłu Chemicznego wraz z Komisją Planowania przy Radzie Ministrów) wybrały miejsce budowy – Płonę Małą, czyli wiejskie obrzeża Gdańska. Atutem tej lokalizacji była bliskość Portu Północnego, oddalonego o zaledwie 7 km. Były jednak i wady: teren bagienny, pełen niewybuchów z czasów wojny, wymagał oczyszczenia przez saperów, a następnie wymiany gleby i instalacji kosztownego systemu odprowadzającego wodę. Pierwotnie rząd założył, że inwestycja pochłonie 6,8 mld zł, łącznie z budową zaplecza magazynowo-transportowego w bazie morskiej w Gdańsku, które miało służyć do odbioru ropy i eksportu produktów naftowych. Szybko okazało się, że to kwota zaniżona. W 1975 r. ostatecznie oceniono wartość przedsięwzięcia na 12,3 mld zł. Budowa rafinerii to jednak nie tylko kwestia lokalizacji oraz jednego kontraktu z BP na projekt technologiczny i dostawy ropy. Niezbędny był wybór głównego kontraktora, podmiotu, który wykona projekt bazowy: zaproponuje główne instalacje oraz wybierze odpowiednie urządzenia. Wybrano włoską firmę Snamprogetti S.p.A., a umowa przewidywała wymianę pracowników: polscy inżynierowie mieli uczestniczyć w pracach projektowych w Mediolanie, a grupa włoskich specjalistów miała pracować w Polsce w biurze Bipronaftu. Pomagało to wdrożyć się polskim specjalistom, a także umożliwiało sprawne potwierdzanie zgodności projektu bazowego z częścią projektów opracowywanych w Polsce. Kolejny wybór dotyczył technologii przerobu ropy. Wytwarzanie każdego produktu naftowego wymagało innej technologii, stąd na konkretne instalacje podpisano kolejną umowę z BP, a także z amerykańskimi koncernami American Oil Company (późniejsze Amoco, dzisiaj część BP) oraz Universal Oil Products, a także niemieckim Uhde Edeleanu. Teraz można było przystąpić do budowy. Początkowo utworzono jednostkę Generalny Realizator Inwestycji (GRI), która miała wybudować rafinerię pod klucz, a następnie przekazać ją inwestorowi, czyli powołanemu w kwietniu 1972 r. przedsiębiorstwu Rafineria Nafty Gdańsk w Budowie. Rolą tego przedsiębiorstwa było także przygotowywanie się do uruchomienia produkcji. Szybko powstała struktura organizacyjna i zatrudniano załogę przyszłej rafinerii. Wiele z osób przyjętych wtedy do pracy wysłano na szkolenie za granicę, głównie do Włoch, ale także do rafinerii w USA i w innych krajach. Właściwa budowa rozpoczęła się 17 kwietnia 1972 r. Prace nabrały tempa dopiero w następnym roku, ale mimo roli i prestiżu inwestycji nie toczyły się zgodnie z harmonogramem. W 1974 r. średnie zaległości wynosiły dwa–trzy miesiące. Pierwotnie planowano uruchomić rafinerię 22 lipca 1975 r., jednak wobec opóźnień był to termin nierealny. Władze partyjne wymusiły oficjalne uruchom