Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Historia

Szach i mat

Iran–USA: narodziny „Wielkiego Szatana”

Mohammad Mosaddek przemawia przed budynkiem parlamentu w Teheranie, październik 1951 r. Mohammad Mosaddek przemawia przed budynkiem parlamentu w Teheranie, październik 1951 r. Getty Images
Kiedy Stany Zjednoczone stały się dla Irańczyków „Wielkim Szatanem”? Zaszkodziło im obalenie popularnego premiera na rzecz proamerykańskiego szacha.
Szach Mohammad Reza Pahlawi witany na lotnisku po przewrocie, 23 sierpnia 1953 r.Getty Images Szach Mohammad Reza Pahlawi witany na lotnisku po przewrocie, 23 sierpnia 1953 r.

Przełomowym momentem w relacjach między oboma państwami był udział USA w przeprowadzeniu zamachu stanu, który doprowadził do upadku premiera Mohammada Mosaddeka w 1953 r. Obalenie popularnego przywódcy na drodze tajnej operacji TPAJAX, zorganizowanej przez CIA we współpracy z wywiadem brytyjskim i kołami rojalistyczno-wojskowymi w Iranie, zapoczątkowało okres rządów szacha Mohammada Rezy Pahlawiego. Przewrót ten był punktem zwrotnym w historii najnowszej Iranu, na długie lata zaciążył także na negatywnym obrazie USA w tym kraju. Kiedy ćwierć wieku później rewolucja doprowadziła na oczach zdumionego świata do upadku szachinszacha, Stany Zjednoczone, jego patron i sojusznik, stały się w narracji przywódców republiki islamskiej wcielonym złem.

USA przez dekady odżegnywały się od współodpowiedzialności za obalenie Mosaddeka. Z czasem pojawiły się publikacje dotyczące wydarzeń z 1953 r., m.in. wspomnienia organizatora akcji CIA z 1953 r. Kermita Roosevelta juniora. Jeśli ktoś miał wątpliwości co do roli odegranej przez CIA w przewrocie, rozwiał je tajny raport, opublikowany w 2000 r. na stronie internetowej „New York Timesa”. Ten poufny dokument, przygotowany na potrzeby samej agencji przez Donalda Wilbera, jednego z uczestników operacji irańskiej, „wyciekł” w nieznanych okolicznościach. Wreszcie w 2017 r. opublikowano w USA tom źródeł dokumentujących politykę USA wobec Iranu w tamtym gorącym czasie. Dziś, dzięki nowym źródłom, naturę amerykańskiego zaangażowania w Iranie oraz przebieg zamachu stanu poznajemy coraz lepiej.

Niski udział w zyskach

Po II wojnie światowej główną siłą polityczną w Iranie stawał się ruch nacjonalistyczny szermujący hasłami wzmocnienia państwa i uniezależnienia go od obcych wpływów. Ugrupowania tego nurtu zjednoczyły się w ramach Frontu Narodowego z Mohammadem Mosaddekiem na czele.

Polityka 7.2020 (3248) z dnia 11.02.2020; Historia; s. 52
Oryginalny tytuł tekstu: "Szach i mat"
Reklama