Sto lat temu nastąpił jeden z kluczowych momentów historii Polski. 1920 r. przyniósł nie tylko wielki militarny sukces, ale też odpowiedź na pytanie, czym jest Polska. Z okazji stulecia tych wydarzeń przypominamy tydzień po tygodniu dni, w których ważył się los Europy. Wielogłosowa opowieść o tamtym czasie prowadzona jest tak, by można było współcześnie poczuć rytm ówczesnego życia, trudny już do wyobrażenia. Dziś odcinek 12, czyli 3–9 lipca.
3 lipca Józef Piłsudski, w imieniu Rady Obrony Państwa, ogłasza odezwę mobilizującą do walki cały naród. 4 lipca na Froncie Zachodnim – od granicy z Łotwą aż do błot poleskich – rozpoczyna się ofensywa wojsk sowieckich; planowane natarcie na linii Smoleńsk–Warszawa–Berlin. Po przejściu Horynia Armia Konna Budionnego zajmuje twierdzę Równe. 6 lipca premier Władysław Grabski udaje się do Spa na konferencję przedstawicieli Ententy, by prosić o pośrednictwo w rokowaniach pokojowych z Moskwą. 7 lipca powstaje Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej (przyjmowani są wszyscy obywatele spoza służby wojskowej). 8 lipca po sforsowaniu Berezyny wojska Tuchaczewskiego kontynuują natarcie w kierunku na Mińsk i Wilno. Oddziały polskie cofają się w panice.
Czytaj też: Przed nami, za nami trupy
Z komunikatu Ministerstwa Spraw Wojskowych:
Po 16 dniach strajku robotnicy przystąpili do pracy. [...] Mimo że w pewnych chwilach tendencja robotników stawała się jawnie wywrotową (zamierzony strajk generalny), czynnikom rewolucyjnym [...] nie udało się jednak nic zrobić z biernym oporem mas, które rewolucji nie chcą. Z drugiej strony Stowarzyszenie Samopomocy Społecznej [...] powiedziało czynnikom tym, że w razie jawnie wywrotowych intencji, inteligencja polska, w przeciwieństwie do rosyjskiej, nie zgodzi się być biernym czynnikiem wiwisekcji społecznej. W czasie strajku ukazała się odezwa podpisana: „Organizacja żołnierska – Sekcja frontu”, w której nieznana organizacja ta ostrzega robotników, że dziś przewrót rewolucyjny traktuje jako zdradę najwyższego postulatu – całości Ojczyzny.
Warszawa, 3 lipca 1920
[Archiwum Akt Nowych, Prezydium Rady Ministrów, Rektyfikat 49, t. 4]
Czytaj też: Polacy grają w totalizatora
Sierż. Władysław Goliczewski, 33 Pułk Piechoty:
Suniemy skokami w kierunku bielejących okopów. Naraz zostaję ranny w oba uda. Robię cały obrót na pięcie i siadam. Dalej ani rusz, braciszku, skończyliśmy się! – myślę sobie. Pluton obejmuje Fabiański i skokami pcha się dalej. W lewo od nas nowe oddziały bolszewickie idą do przeciwuderzenia. A hen, dalej w lewo, zagłębieniami terenu jadą szwadrony Kozaków! […] Szymański w tym momencie dostaje śmiertelny strzał w brzuch i wali się z konia. Pędzi Fabiański z pomocą kochanemu dowódcy i tuż przy nim kładzie się ciężko ranny. Chcą jeszcze coś wskórać Nowak z Olechowskim, lecz ze strzaskanymi goleniami walą się na rozpaloną żarem słońca ziemię, która zachłannie wsysa ich gorącą krew, moc krwi! Słaba tyraliera chwieje się.
Nad Dźwiną, 4 lipca 1920
[„Walecznych tysiąc. Pamiętniki sierżanta Władysława Goliczewskiego z wojny polsko-bolszewickiej”, do druku przyg. Roman Umiastowski, Warszawa 1934]
Czytaj też: Polacy odeszli!
Kanonier Stanisław Rembek, 10 Pułk Artylerii Polowej:
Wczoraj był straszny dzień. [...] Wszystko uciekało w zupełnym pomieszaniu. Piechurzy w hełmach różnych kształtów i barw pędzili z karabinami maszynowymi oraz z aparatami i centralami telefonicznymi. [...] Jakiś żołnierz jechał na dwukółce z karabinem maszynowym. Nakryty był białą celtą [plandeką] i trzymał kosę na ramieniu, więc wyglądał jak śmierć na rydwanie. Jeźdźcy wymijali wszystkich, wznosząc chmury kurzu, który zasłaniał wszystko. Tylko ranni wlekli się wolno, poowijani zakrwawionymi bandażami. Niektórych podtrzymywali towarzysze. [...]
Nagle gwizdnął nad nami ciężki pocisk, aż jezdni pokładli się na karkach koni. Ziemia przed działem wzniosła się olbrzymim słupem. Rozpędzony zaprzęg przewrócił się, wpadłszy widocznie w lej od granatu, a ja wyleciałem pod koła głową naprzód. Skrzynia z amunicją, biblioteczka i wszystko, co się znajdowało na przodkarze, spadło na mnie. Miałem tyle przytomności, że chwyciłem się postronków, za które konie dyszlowe ciągnęły mnie przed kołami, ale wtedy jeden z nich przerażony zaczął mnie bić kopytami i w końcu zwalił się na mnie. Widziałem jeszcze, jak inny granat obalił z końmi dowódcę baterii i trębacza Paszkowskiego, którzy gonili działo przez pole. [...] Chłopi wychodzili z chałup i przyglądali się naszemu odwrotowi. Jeden żołnierz rozwścieczony zastrzelił jakiegoś.
5 lipca 1920
[Stanisław Rembek, „Dzienniki. Rok 1920 i okolice”, Warszawa 1997]
Czytaj też: Łudziliśmy się, że nadejdą nowe rozkazy
Z listu pasterskiego biskupów polskich do narodu:
Bądźcie w służbie Ojczyzny ofiarni, bo tylko wielką ofiarą okupicie nadal jej wolność i siłę. […] Dawajcie jej Wasze mienie, gdy Was dziś Ojczyzna wzywa do Pożyczki Odrodzenia. Dawajcie jej ofiarę z Waszego życia, gdy zagrożona o nią woła. Nie mówimy już nawet o tym, byście wszyscy ochotnie stawali do poboru, […] bo znamy Was i wiemy, że się w powinności Waszej jak jeden mąż stawicie.
Warszawa, 7 lipca 1920
[„List pasterski biskupów polskich do narodu”, „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” nr 6–8/1920]
Czytaj też: Przeliczyliśmy się. Wiktoria 1920 tydzień po tygodniu
Z deklaracji artystów polskich w „Rzeczpospolitej”:
Dziś, kiedy półtorawiekowe dążenie stało się wolną ziemią pod naszymi stopami, przed polską sztuką i publicystyką stoi nowe zadanie: duch stworzył ciało; w to ciało trzeba tchnąć ducha. Zadanie nieodzowne i olbrzymie, a które ponadto stało się palącym ogniem z frontu i żarem od wnętrza – zadanie, do którego nie może zabraknąć niczyjej dłoni, niczyjej myśli, niczyjego serca. […] Musimy uzgodnić opinię, uświadomić, natchnąć obumarły ogół, wystąpić do walki z bezduchem, egoizmem, zaborczością ciemnoty i upiorami niewoli. A jest to obrona ostateczna, walka na śmierć i życie. Wróg stoi u bram i wróg stoi w nas. Wszyscy więc dziś, jako szeregowcy, oddajemy się Naczelnemu Wodzowi. Mobilizujemy siły duchowe, fizyczne i materialne, stajemy do pracy karnej, jednolitej, w jednym zrzeszonym szeregu. Na usługi wielkiej, wolnej idei polskiej oddajemy nasz czyn.
Komisja mobilizacyjna związków artystycznych i literackich dla obrony państwa. Popisali: Ludwik Skoczylas, Adam Dobrodzicki, Stanisław Ostrowski, Ignacy Łopieński, Juliusz Osterwa, Edward Słoński, Stanisław Kazuro
Warszawa, 8 lipca 1920
[„W obronie zagrożonej ojczyzny. Głos artystów polskich”, „Rzeczpospolita” nr 24/1920]
Czytaj też: Polacy mylą się w swoich osądach Ukrainy
Cykl przygotowany przez Ośrodek KARTA na zlecenie Biura Programu „Niepodległa” w ramach obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i odbudowy polskiej państwowości. BPN jest państwową instytucją kultury powołaną do obsługi Programu Wieloletniego Niepodległa na lata 2017–22.
Dowiedz się więcej: www.niepodlegla.gov.pl
Realizacja zespołu KARTY:
Zbigniew Gluza – koncepcja
Michał Ceglarek – wprowadzenia
Agnieszka Dębska – koordynacja
Dominika Budkus, Michał Ceglarek, Agnieszka Dębska, Jeremi Galdamez, Agnieszka Knyt – zespół
Ewa Kwiecińska – ikonografia
Izabela Kotapska – organizacja, i.kotapska@karta.org.pl
Dowiedz się więcej: www.karta.org.pl