Społeczeństwo powoli stygło. Wiktoria 1920 tydzień po tygodniu

Coraz mniej interesowano się żołnierzem i jego trudem, a coraz bardziej skandalikami i plotkami miejscowymi – pisał oficer i historyk Wacław Lipiński.

Sto lat temu nastąpił jeden z kluczowych momentów historii Polski. 1920 r. przyniósł nie tylko wielki militarny sukces, ale też odpowiedź na pytanie, czym jest Polska. Z okazji stulecia tych wydarzeń przypominamy tydzień po tygodniu dni, w których ważył się los Europy. Wielogłosowa opowieść o tamtym czasie prowadzona jest tak, by można było współcześnie poczuć rytm ówczesnego życia, trudny już do wyobrażenia. Dziś odcinek 26: 9–15 października.

9 października oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego odrzucają wojska litewskie, które stawiają opór – i opanowują Wilno. Rząd litewski składa protest przeciwko tej akcji w Lidze Narodów. 10 października rozpoczyna się ostatnia operacja wojsk polskich na froncie wschodnim – atak na pozycje sowieckiej 3 Armii pod Mołodecznem. 12 października w Rydze podpisana zostaje umowa o preliminariach pokojowych i rozejmie między Polską a Sowietami. Tego dnia gen. Żeligowski wydaje dekrety, zgodnie z którymi ma sprawować w Wilnie osobistą władzę – jako naczelny dowódca wojsk „Litwy Środkowej”. Rząd polski oficjalnie odcina się od tej akcji. W społeczeństwie narasta zmęczenie wojną.

Kpt. Wacław Kotowski, 1 Pułk Ułanów Wileńskich:

Marsz na Wilno odbywał się prawie spokojnie, z wyjątkiem kilku małych utarczek niemających większego znaczenia w akcji bojowej pułku.

Zobaczyliśmy nareszcie cel naszych dążeń – Wilno. W szeregach pułku zapanowała radość, wszyscy bez wyjątku oczekiwali chwili wkraczania do miasta z wielką niecierpliwością. Przed murami Wilna na twarzach żołnierskich widoczne były oznaki silnego wzruszenia. Każdy odruchowo poprawiał swój mundur i otrzepywał go z kurzu podróżnego, poprawiał ładownicę i czapkę, markotnie spoglądał na dziurawe buty.
Wilno, 9 października 1920
[„Relacje uczestników akcji zajęcia Wilna w październiku 1920 r., zebrane w lipcu, sierpniu i wrześniu 1930 r. na ankietę Wojskowego Biura Historycznego”, CAW I.400.959]

Gen. Lucjan Żeligowski, dowódca 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej WP:

Zameldowano mi, że wszyscy przedstawiciele obcych państw przy rządzie „litewskim” proszą, abym przyszedł na ich zebranie do gmachu Taryby [Rady Litewskiej – reprezentacji społeczeństwa litewskiego]. [...] Po bardzo suchym i oficjalnym ukłonie generał angielski powiedział:
– Jakim prawem zajął pan Wilno?
– Zająłem Wilno i cały ten kraj dlatego, ażeby bronić praw ludności i dać jej możność powiedzenia, czego chce.
– My, przedstawiciele państw Ententy, jesteśmy tu i zabezpieczymy te prawa.
– Nie, na to zgodzić się nie mogę. Ludność sama zadecyduje o swych losach.
– Więc pan nie uznaje państw Ententy i prawa międzynarodowego?
– Jesteśmy z największym uznaniem dla państw Ententy. Lecz na próżno pan nazywa te szacherki, które się odbywają w Wilnie i Kownie, prawem międzynarodowym. Właśnie to prawo ja dążę zabezpieczyć.
– A na kimże się pan oprze?
– Na ludności i własnych karabinach.
Wilno, 10 października 1920
[Lucjan Żeligowski, „Zapomniane prawdy”, Londyn 1943]

Biblioteka Narodowa/Ośrodek Karta w WarszawieOdezwa wydana po zajęciu miasta przez oddziały gen. Lucjana Żeligowskiego

Wacław Lipiński, referent w II Oddziale Ministerstwa Spraw Wojskowych, w piśmie „Rząd i Wojsko”:

Społeczeństwo tymczasem z wolna, powoli stygło. Coraz mniej interesowano się żołnierzem i jego trudem, coraz rzadziej czytano komunikaty i korespondencje z frontów (z tak okropnie dalekich, z jakichś Dźwin i Ptyczy), a coraz bardziej interesowano się skandalikami i plotkami miejscowymi, coraz zapobiegliwiej krzątano się wokół własnych interesów, posad, protekcji i pasków [paskarstwa]. Ni stąd, ni zowąd żołnierz pozostał na froncie sam. Pozostał sam i obejrzawszy się kędyś poza siebie w tył, nie ujrzał tam narodu swego, nie ujrzał za sobą społeczeństwa zwartego jedną wolą, jednym pragnieniem zwycięstwa.
Warszawa, 10 października 1920
[„Wojsko a społeczeństwo”, „Rząd i Wojsko” nr 41/1920]

Z informacji w „Robotniku”:

Gdy Rada Ministrów nie zdecydowała się na uwzględnienie żądań pracowników co do wyrównania budżetowych niedoborów kolejarzy, zaczęli oni rzucać pracę stopniowo na wszystkich posterunkach, nie opuszczając stanowisk. 11 października od rana, na skutek tego, przestały wychodzić z Warszawy wszystkie pociągi, a nadchodzą wiadomości, że na innych węzłach kolejowych ruch pociągów również ustał. Przesuwane są tylko pociągi sanitarne z rannymi i ciężko chorymi. […] Strajk, jak dotąd, objął już węzeł częstochowski, łódzki i Skierniewice.
Warszawa, 12 października 1920
[„Strajk kolejowy”, „Robotnik” nr 279/1920]

Edward Woyniłłowicz, działacz społeczny, w dzienniku:

Przez sto kilkadziesiąt lat porozbiorowych przechowywaliśmy na Białorusi wiarę katolicką, ideę polską, tradycje narodowe, znosiliśmy prawa wyjątkowe, prześladowania, krwią określaliśmy granice 1772 roku, w ostatnich latach oddaliśmy wszystkich synów naszych do szeregów, plony ziemi naszej na potrzeby armii, a rozporządzalną gotówkę na pożyczkę państwową – a w ostatniej chwili w żądaniach pokojowych Polska wyrzekła się Mińska, gdzie tyle lat pracy naszej organizacyjnej poszło na marne.
Warszawa, 13 października 1920
[Edward Woyniłłowicz, „Wspomnienia 1847–1928. Część pierwsza”, Warszawa 2016]

Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie/Ośrodek Karta w WarszawieRyga, październik 1920. Rokowania pokojowe

Z artykułu w „Nowinach Warszawskich”:

Zjednoczenie dzielnic, które dotąd wskutek rozłąki rozbiorowej boczą się na siebie, idą nieraz luzem, dopełni pracy odbudowy kraju. Obok zaś sprawy najpilniejsze: bliski plebiscyt na Górnym Śląsku, sprawa Gdańska, rewizja wyroku cieszyńskiego i piecza nad wracającymi do macierzy kresami wschodnimi – wszystko na drodze natychmiastowego pokojowego wysiłku Polski – dają nam przybliżony zaledwie obraz zadań.
Warszawa, 14 października 1920
[„Nasze zadania na przyszłość”, „Nowiny Warszawskie” nr 18/1920]

Z manifestu Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej Żeńskiej:

Odbudować musimy Polskę, odbudować z krwawych śladów wojny, odbudować spod ruin poniszczonych wsi i miast, odbudować przemysłowo i rolniczo, ażeby Polska znowu stała się spichlerzem, ażeby Ojczyna nasza miała dość chleba dla dzieci swoich. Jednakże przede wszystkim trzeba Polskę odbudować pod względem etycznym. Trzeba te chwasty nieuczciwości, kłamstwa, paskarstwa, tę chęć i dążenie do pieniędzy, do stroju wyrzucić.
Poznań, 15 października 1920
[„Dlaczego mamy należeć do stowarzyszenia?”, „Młoda Polka” nr 10/1920]

Cykl przygotowany przez Ośrodek KARTA na zlecenie Biura Programu „Niepodległa” w ramach obchodów setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości i odbudowy polskiej państwowości. BPN jest państwową instytucją kultury powołaną do obsługi Programu Wieloletniego Niepodległa na lata 2017–22.

Dowiedz się więcej: www.niepodlegla.gov.pl

Realizacja zespołu KARTY:

Zbigniew Gluza – koncepcja
Michał Ceglarek – wprowadzenia
Agnieszka Dębska – koordynacja
Dominika Budkus, Michał Ceglarek, Agnieszka Dębska, Jeremi Galdamez, Agnieszka Knyt – zespół
Ewa Kwiecińska – ikonografia
Izabela Kotapska – organizacja, [e-mail]

Dowiedz się więcej: www.karta.org.pl

Ośrodek Karta w Warszawie.