Politycy wzięli się za pióra
Redaktorzy z rządu i Sejmu, czyli politycy artykuły piszą
Nie ma się co śmiać. Pisać każdy może, choć niektórzy mają problemy z ortografią. A premierowi – wiadomo – z zasady się nie odmawia. Druku zwłaszcza. Szczególnie gdy się go lubi i gdy jest w kłopotach. Ale fala, która za premierem ruszyła, tworzy już nową jakość.
Politykom zawsze zdarzało się sięgać po pióro. Juliusz Cezar, Churchill, de Gaulle zostawiali bezcenne dla historyków dzienniki, do dziś warte lektury. Bywali też w polityce wielcy grafomani. Dzieła Lenina zajmują całe półki. Pisał je i wydawał, kiedy dążył do władzy i kiedy ją sprawował. Mao, Kadafi, Kim Ir Sen też. Jacek Kuroń nie był grafomanem, ale miał potrzebę objaśnienia innym siebie i świata, który widział. Podobnie jak Obama. Standard to jednak raczej wspomnienia, pamiętniki albo książki wyborcze – głównie autobiografie i rozmowy rzeki. A tsunami kobylastych prasowych polemik między liderami najważniejszych partii to całkiem nowe zjawisko.
Co im się nagle stało? Co też ich tej wiosny napadło?
Gwałtowny atak weny niewiele wyjaśnia. Przyczyna jest głębsza. Politycy zdali sobie sprawę, że zaczopowały się standardowe kanały komunikacji między nimi a ich wyborcami. Zrozumieli, że wprawdzie są w życiu zwykłych ludzi nieustannie obecni przez ekrany i łamy, ale raczej w tym sensie, że ich widać i słychać, niż że są w stanie coś istotnego powiedzieć. Mogą wznosić okrzyki, skandować slogany, robić miny, wykrzykiwać obelgi i insynuacje, ale pozytywnie niewiele z tego wynika.
Gdy polityk wychodzi ze studia lub kończy czytać artykuł o sobie, musi mieć poczucie, że merytorycznie nie zbliżył się do swoich wyborców. Najwyżej im o sobie przypomniał, a może jeszcze zdobył lub stracił odrobinę sympatii. Sensowne treści się przez media do ludzi nie przebijają. Są za skomplikowane, żeby je wyskandować. Zbyt złożone, aby dało się je wtłoczyć do głów elektoratu przez kilkanaście sekund, jakie na wypowiedź zostawia politykowi niecierpliwy prezenter lub agresywny przeciwnik, z którymi siedzi w studiu.
Targowisko wrażeń
Pierwszą reakcją na zaczopowanie była kapitulacja. Rezygnacja z meritum. Cała szczęśliwie miniona dekada płynęła pod znakiem politycznego spektaklu, w którym forma radykalnie dominowała nad treścią. Albo raczej: forma konsekwentnie ukrywała treści. Miejsce politycznych programów zajęły plany marketingowe. Zamiast propozycji i wizji politycznych dostawaliśmy – mające niewiele wspólnego z przyszłymi działaniami – kampanie reklamowe. Billboardy na ulicach, puszczane w telewizjach spoty i wymyślane w agencjach PR zgrabne zdanka odwołujące się raczej do lęków zwykłych ludzi niż do realnie możliwych alternatyw. Walka polityczna została zredukowana do targowiska wrażeń.
Na początku takie rozwiązanie wydawało się politykom sensowne. Szybko wytworzył się więc cichy konsens, zgodnie z którym w polityce najpierw jakoś zdobywa się władzę, a potem się ją jakoś sprawuje. To, jak władzę się zdobywało, jakich argumentów się przy tym używało, wydawało się już nie mieć specjalnego związku z tym, jak się później rządzi. „Dziadek z Wehrmachtu” do niczego nie zobowiązywał przyszłego rządu PiS. Podobnie jak znikające misie i ulatniające się z lodówki jedzenie nie dawało wyborcom PiS prawa do rozliczania ich partii. Co się w tej konwencji mówiło, nie było specjalnie istotne. Ważne było, by mówić skutecznie. Zdobywanie władzy oderwało się więc od jej sprawowania. Centralnymi postaciami polityki stali się spin doktorzy, „doradcy ds. wizerunku”, specjaliści marketingu politycznego.
Tak to szło z grubsza przez dekadę. A potem nagle pękło, gdy kryzys odsłonił realne zagrożenia, których już nie dało się zagadać ani zasłonić znikającymi misiami. PO okazała się pierwszą partią, która idąc tą drogą weszła na śmiertelnie groźną minę, a Donald Tusk stał się pierwszym premierem, który musiał wyciągnąć z tego wnioski.
Polityka musiała zejść na ziemię. A władza szczególnie. I zeszła. Skończyło się bujanie w ideologicznych obłokach wiecznego obniżania podatków. Wyczerpała się fikcja czarodziejskiej różdżki samoregulacji, która miała zdjąć z władzy ciężar zarządzania, a nawet regulowania. Politycy chyba jakoś wydorośleli.
Sęk w tym, że długo nie chcieli nam o tym powiedzieć. Zapewne przede wszystkim dlatego, żeby nie denerwować dziadunia, czyli skutecznie znieczulonego na społeczne i ekonomiczne realia elektoratu, wciąż jeszcze drzemiącego w błogiej nieświadomości i dalej śniącego o podatkach 3x15, emerytach, którzy dzięki OFE pod palmami popijają drinki z parasolkami, wielkich reformach, jednym sztychem tnących węzły gordyjskie transformacji i modernizacji, krzywych Leffera, które cudownie sprawiają, że obniżając podatki można podnosić wydatki, dochodach z prywatyzacji zastępujących składki emerytalne.
Władza zaczęła się zachowywać z grubsza racjonalnie, ale udawała, że nic się nie zmieniło. Kiedy jednak się odważyła nieśmiało zasygnalizować wymuszoną przez rzeczywistość zmianę polityki, wspominając o konieczności urealnienia podatków, mniej rozrzutnego transferowania pieniędzy do sektora prywatnego, większej dbałości o realną gospodarkę, bardziej precyzyjnego planowania reform, szukania oszczędności nie tylko w kieszeniach najbiedniejszych i inwestowania w kapitały społeczne – jej zaplecze zawyło.
Trzeba było zacząć z ludźmi poważnie rozmawiać. Tyle że po latach zastępowania politycznej debaty reklamą, marketingiem, sztuczkami spin doktorów, powrót do normalnej dyskusji był trudny. Jak bardzo jest trudny, wszyscy się przekonali, kiedy rząd stanął przed koniecznością naprawienia systemu emerytalnego. Gdy ministrowie zaczęli o tym mówić, napotkali zwarty i wysoki mur budowanych latami iluzji, bronionych przez oderwane od rzeczywistości, ale chwytliwe populistyczne hasła w rodzaju „brońcie swoich pieniędzy”, „sięgają do waszych kieszeni”.
Poważne nudziarstwo
Rząd próbował wykorzystać swoją naturalną dominację w mediach. Bo władza zawsze ma szczególną zdolność przyciągania publicznej uwagi. Ale ręce – lub raczej języki – miał mocno związane. Ministrowie mogli przyciągnąć uwagę, spierając się między sobą, ale do opinii publicznej łatwo i obficie docierały głównie informacje o tym, że się między sobą spierają. Jakie mają argumenty i co z nich dla nas wynika – trudno się było połapać.
Spór o OFE stał się prototypem debaty nowego typu. Główni adwersarze – ministrowie i ekonomiści – zasypali media artykułami oraz pisanymi do siebie listami, odpowiedziami i polemikami. Nie mogąc się ze swoim przekazem przebić przez standardowy warsztat popularnych mediów, zaczęli się wprost zwracać do czytelników i do siebie nawzajem. Wydawało się jednak, że jest to przypadek szczególny, wynikający ze złożoności i rozległości materii. W sporze o OFE odbija się bowiem taki splot współzależnych problemów – od napięć budżetowych po kryzys demograficzny, model prywatyzacji, relacje międzypokoleniowe i wizję dalszego rozwoju – że każdy niuans publicznej wypowiedzi ma zasadnicze znaczenie dla jej sensowności.
Szybko miało się jednak okazać, że cały ten epistolograficzny wysiłek jest funta kłaków wart, bo normalny człowiek oczywiście nie był w stanie przeczytać kobylastych analiz systemu emerytalnego i jego wpływu na całe nasze życie. Czytali je głównie uczestnicy sporu, którzy jednak byli całkowicie odporni na argumenty podważające tezy, z jakimi przystąpili do walki.
Dobrze to było widać, gdy po wielu miesiącach gigantycznej dyskusji, która zajęła grube setki stron druku w całej polskiej prasie, główni adwersarze – Jacek Rostowski i Leszek Balcerowicz – spotkali się na telewizyjnej debacie. Żadna ze stron nie przyjęła i nawet porządnie nie skomentowała argumentów drugiej. Każdy zadowalał się powtarzaniem tego, co twierdził od dawna. Do opinii publicznej z całej złożonej materii przebiła się zaś głównie „Leszku-gate”, czyli spór o to, czy Jacek Rostowski miał prawo zwracać się do Leszka Balcerowicza po imieniu.
Czy premier dobrze zrobił, że w takiej sytuacji zdecydował się napisać dla „Gazety Wyborczej” kolejną publicystyczną dwuodcinkową kobyłę, w której najpierw wyłożył swój bilans przeszło trzyletnich rządów, a potem spróbował przedstawić swoje plany na przyszłość? Szczerze mówiąc, mam w tej sprawie mieszane uczucia.
Premier – jak każdy – ma oczywiście prawo pisać, co mu się podoba. Tylko po co? Żeby narzucić zaczynającej się (uboższej o zakazane billboardy i płatne telewizyjne reklamy) kampanii wyborczej bardziej merytoryczny charakter? To by był dobry powód. Ale narzędzie niespecjalnie skuteczne. Nie mówiąc o wykonaniu. Bo oczywiście taki tekst przeczytają głównie ci, którzy polityką się interesują, więc dużo o niej wiedzą i z artykułu premiera wiele się nie dowiedzą. Zauważą natomiast to, co autor pominął. Ja na przykład nadziwić się nie mogę, że w całym tekście – pisanym przecież z myślą o czytelnikach inteligenckiego dziennika – słowo „kultura” padło tylko raz i to w szybkiej wyliczance, a o porażce i paśmie skandali wokół mediów publicznych nie było ani słowa.
Pisany samodzielnie rozległy artykuł daje premierowi możliwość wyważenia, wyłożenia, wyliczenia i wytłumaczenia wszystkiego, co uważa za ważne. Ale logika oddziaływania takiego utworu jest wredna. Do opinii publicznej przebija się nie to, co wyważone, wyłożone, wyliczone i wytłumaczone. Na to nikt nie zwraca specjalnej uwagi. Uwagę przyciąga to, co niewyważone, niewytłumaczone i niewyliczone. Pokazując, co ważne, autor ujawnia, co dla niego nieważne. Jego przeciwnicy szybko i bezlitośnie wypunktują mielizny. I tylko mielizny. A do mielizn faktycznych dopiszą mniemane. Gdy w odpowiedzi po pióra sięgają liderzy konkurencyjnych partii, z grubsza wyważony i dość szczery artykuł zaprezentowany zostanie opinii publicznej jako mowa-trawa pełna naciąganych tez, samochwalstwa, przemilczeń i przeinaczeń.
Natura polskiej debaty politycznej jest taka, że nikt nie pochwali tego, co w artykule premiera trafne, obiecujące, świeże, słusznie korygujące zwichrowany dyskurs. Każdy skupi się na tym, co mu się nie podoba, a raczej na tym, za co jest wygodnie premiera krytykować. Liberalny beton skrytykuje go za ideologiczne odstępstwo, zapisane w formule „człowiek jest ważniejszy niż jakakolwiek idea czy doktryna. Nawet ukochana w młodości idea liberalizmu”. Ale lewica go za tę samokrytyczną refleksję nie pochwali. Piórem Grzegorza Napieralskiego wytknie premierowi, że co trzeci polski pracodawca nie płaci pracownikom, a rząd nic w tej sprawie nie zrobił.
Ani lewica, ani konserwatyści nie zwrócą uwagi, że niedawny bliski monetarystom doktrynalny liberał pisze o konieczności inwestowania w kapitały ludzkie, oświatę i naukę. Taka ewolucja powinna ich cieszyć, ale tego nie dadzą czytelnikom poznać. Przypomną raczej wszystko, co tę tezę podważa: likwidację blisko dwóch tysięcy szkół, opłaty za drugi kierunek studiów, zamykanie bibliotek. W eseju drukowanym przez dziennik „Polska” Grzegorz Napieralski zapyta retorycznie: „kto buduje przedsiębiorcze, oparte na wiedzy społeczeństwo innowacji? Nikt. Potrzebny jest polityczny lider tej zmiany, lider, który zostanie premierem”. W ten sposób trafna teza Tuska zwraca się wprost przeciw niemu.
Ulubione koniki
Prztyczki lidera lewicy to nic w porównaniu z kubłem erudycyjnych kpin i oskarżeń, który na premiera wyleje Jarosław Kaczyński. W odróżnieniu od związanego powagą urzędu premiera, Kaczyński może sobie pozwolić na felietonowo frywolną formę, przewrotny język i feerię odlotowych skojarzeń.
W jego opisie Tusk to samochwała, a tekst premiera to oderwana od rzeczywistości telenowela albo „zupa z buta”. Kto (już) nie sprawuje władzy, ten może się wypowiadać nieporównanie swobodniej. Były szef rządu, który wprowadzał mundurki i tępił Gombrowicza, bez kompleksów zarzuca Tuskowi braki proinnowacyjnej (finlandyzującej Polskę) polityki w oświacie i nauce.
Także Joanna Kluzik-Rostkowska – kiedyś minister w rządzie Kaczyńskiego, a dziś lider gasnącego PJN – zarzuci premierowi brak lamparcich skoków i dreptanie w miejscu. Deficyt własnego realnego dorobku nie peszy. Formuła „nie zdążyliśmy” pozwala gładko pokonać przepaść między mrzonkami a rzeczywistością. Każdy wskakuje na swoje ulubione koniki i mknie, gdzie go pióro czy wyobraźnia poniesie. Jarosław Kaczyński obszernie i emocjonalnie promuje modernizację po fińsku, lecz na koniec za wzór i tak daje płk. Lisa-Kulę, który dla niego jest mitem, bo zginął w wieku 22 lat.
Nie tylko polemiści są jednak problemem w tej wojnie na pisane przez biura prasowe i agencje PR, a podpisywane przez polityków artykuły, eseje, felietony. Problemem jest, delikatnie mówiąc, mała efektywność metody wyrosłej z przekonania, że w morzu bylejakości możliwa jest enklawa racjonalności. A nie jest. Sam premier przechodzi do porządku dziennego nie tylko nad bezradnością wobec wizji dramatycznie niskich emerytur. Nie wspomni też o produkującej młodych bezrobotnych absurdalnej strukturze szkolnictwa wyższego, choć nie zapomni pochwalić się skokiem scholaryzacji w „straconym pokoleniu”. Mglistymi pomysłami odpowie na dramatyczny problem pracującego na półczarno „pokolenia 1200”. Co ciekawe, jego polemiści też ten temat pominą.
W obowiązującej konwencji nikt nie potraktuje poważnie żadnej z tez szefa rządu. Nie tylko tych, z którymi się zgadza, ale także tych, z którymi się nie zgadza. Polemiści mimo uszu puszczą nie tylko realne sukcesy, takie jak uzawodowienie armii, ale też na przykład kontrowersyjne projekty naprawy służby zdrowia popierane w Sejmie tylko przez dociskaną rządowym kolanem koalicję. Premiera mają tu na widelcu, bo jego zapewnienia, że lepiej nam będzie, gdy lekarze będą się krócej kształcili, zadłużające się ZOZ zostaną zamienione w zadłużające się spółki, w szpitalach będą tylko najtańsze lekarstwa, a pielęgniarki staną się jednoosobowymi firmami, nie wytrzymuje krytyki.
Formuła pisanych samodzielnie tekstów daje jednak politykom całkowitą swobodę. Krytykując pomysły rządowe, trzeba by zaś zaproponować coś w zamian. A każda propozycja kogoś zaniepokoi, komuś się nie spodoba, kogoś rozczaruje. Lepiej nie ryzykować.
Gdy wymiana sztychów zadawanych piórami się kończy, ci, którzy poświęcili godziny, by ją uczciwie prześledzić, nie czują się ani na jotę lepiej poinformowani. Zmarnowaliśmy czas, papier i energię, by dużym wysiłkiem znaleźć się tam, gdzie od początku byliśmy. I tak być musiało. Bo okazjonalne strzelanie zza węgła kobylastymi tekstami może zająć miejsce normalnej debaty, ale nie może spełnić jej funkcji.
Nie starczy umyć się na Wielkanoc, by być czystym. I nie wystarczy, że szef rządu raz na rok napisze artykuł lub nawet serię artykułów, a jego konkurenci odwiną mu się w sążnistych replikach, by ludzie zrozumieli, o co w polityce chodzi. Demokracja wymaga permanentnej merytorycznej debaty, której w Polsce od dawna brakuje. W dużym stopniu dlatego, że politycy zdegradowali media publiczne do roli partyjnie kontrolowanych państwowych mediów komercyjnych, czyli rozrywkowych i dworskich, niszcząc w ten sposób najbardziej naturalne pole publicznej debaty i powodując zaczopowanie kanałów społecznej komunikacji.
Premier spróbował piórem przebić się przez ten czop. Zapewne przysporzyło mu to nieco ludzkiej sympatii. Bo przynajmniej próbował. Ale merytorycznie skazany był na porażkę. Bo debata wymaga kultury, czyli ciągłego praktykowania. Pojedyncze, nawet bardzo poważne próby muszą być tak samo ułomne jak przekrzykiwanie się w studiu. Tylko mniej zabawne i bardziej męczące.