Był sobie skrzypek Hercowicz Co grał z pamięci jak z nut Z Schuberta on umiał zrobić – No brylant, no istny cud. Dzień w dzień, od świtu po wieczór, Zgraną jak talia kart Tę samą sonatę wieczną Wciąż pieścił jak jaki skarb. O. Mandelsztam Był sobie żydowski chłopak w Jassach, w początku lat 40., który też chciałby być skrzypkiem. Ale skrzypce to głośny instrument. Żelazna Gwardia usłyszy, sąsiedzi doniosą. Jak grać Schuberta w schowku pod podłogą, w wygrzebanej w ziemi kryjówce? Z dnia na dzień stajesz się coraz bardziej rozpaczliwie samotny i to w najbardziej dosłownym i fizycznym sensie. Już wiesz, przecież wychodzisz czasami z piwnicy, żeby zjeść jakiś ochłap i przy okazji zaczerpnąć wiadomości, że kolejna osoba z twojej rodziny nie istnieje. Znikła, rozmyła się w przestrzeni. Przyszli wysocy, roześmiani młodzieńcy z Żelaznej Gwardii, znaleźli, zabrali, pustka. Pierwszy imperatyw: przeżyć. Drugi: uciec – z tego kraju, z tej piwnicy, od tych wspomnień. Isaac Chiva przeżył i uciekł. Z Rumunii, ale nie od pamięci. Jakże on ją tłamsił w sobie, jak starał się odrzucić. Ileż godzin trzeba było przegadać, żeby zgodził się napisać krótki raport o niewybrzmiałych skrzypcach w „Les Temps Modernes” u Claude’a Lanzmanna. Dokąd uciekać z Rumunii, gdzie zanieść swoją rozpacz? Może ubrudziła vichystowsko swój wizerunek, ale jednak była dlań Francja ojczyzną wolności (nigdy nie poddał się komunistycznym złudzeniom) i tolerancji. Jego droga z Jass na zachód to temat na osobną powieść. Ostatecznie dotarł jednak do Paryża, gdzie został… stolarzem. Tyle że heblując meble wciąż pytał dlaczego? Co się stało z moim poprzednim światem? Skąd wynikła Żelazna Gwardia, pogromy, unicestwienie? Stąd już tylko krok do antropologii kultury. Jednak we francuskiej (także niemieckiej, brytyjskiej, amerykańskiej etc.) antropologii kultury owych czasów panował niepodważalny, dopowiedziany później do końca przez Claude’a Levi-Straussa, dogmat „spojrzenia z oddali”. Trzeba mieć cywilizacyjny dystans do obiektu badań, żeby móc zobaczyć względność, dziwność, odrębność logiczną jego wierzeń, przeświadczeń i zachowań. Tymczasem „dlaczego?” Chivy dotyczyło ludzi z tego samego miasta, ulicy czy podwórka, na którym jeszcze przed chwilą grali w piłkę. Polska nie miała nigdy kolonii i terytoriów zamorskich, natomiast stosunki ustrojowe wykopały u nas przepaść między chłopstwem a warstwą inteligencko-szlachecką. Nic dziwnego, że to wieś fascynowała pierwszych polskich ludoznawców, stając się dla nich niejako substytutem odległych egzotyzmów. Skąd­inąd interesowała ich z początku przede wszystkim obrzędowość, stroje ludowe, regionalizmy, pieśń chłopska etc. Takich folklorystów znaleźć można było oczywiście w całej Europie. Jednak brak alternatywy i wspomniana wyrwa społeczna spowodowały, że stosunkowo szybko zajęto się też etosem wieśniaczego życia, religijnością, stosunkiem do otaczającego świata etc. I w Polsce jednak trzeba było jeszcze omal wieku, zanim uprawiać zaczęto antropologię (etnologię) wszystkich grup społecznych. W zachodniej Europie proces ten był znacznie wolniejszy, a nieprzejednane stanowisko Claude’a Levi-Straussa jest tego najlepszym przykładem. Aż oto potrzebę rozszerzenia horyzontów etnologii głosić zaczyna we Francji żydowski uciekinier z Rumunii, samouk, stolarz z wykonywanego zawodu. Nietrudno sobie wyobrazić, na jak kolosalne napotykał trudności również wtedy, gdy powoli dorobił się naukowych stopni. Ratowały go zawsze trzy rzeczy. Po pierwsze, nieprawdopodobna pracowitość, po drugie, jakże potrzebny nad Sekwaną talent dyplomatyczny, po trzecie i najważniejsze, wielki dar pedagogiczny. Paradoks działalności Isaaca Chivy polegał na tym, że pisał bardzo mało i przeważnie przyczynkarsko. W jego bibliografii najwięcej będzie bez wątpienia wstępów i recenzji. Jednocześnie jednak uczniów produkował na pęczki. Prowadzone przez niego seminaria miały, nie zawaham się użyć tych słów, swoiście magiczny charakter. Wiadomo było oczywiście, kto jest kapitanem na mostku i do kogo należy ostatnie słowo, ale załoga też mogła sobie poharcować. Były to zawsze dwie godziny namiętnych dyskusji i sporów, w których każde zdanie brane było pod uwagę. Chiva – wielbiciel muzyki klasyczne