Saladyn - legenda z morałem

7 czerwca 1099 r. rozpoczynają chrześcijanie oblężenie Jerozolimy. Kogóż tam nie ma. Pośród dowódców: Gotfryd de Bouillon – książę Dolnej Lotaryngii, Robert – książę Normandii, inny Robert – hrabia Flandrii, Rajmund – hrabia Tuluzy, Tankred – regent Antiochii, Gaston z Bearn… Kwiat europejskiego rycerstwa. Jerozolima jest jednak twierdzą potężną. Jeszcze sześć wieków później wielki architekt i marszałek Francji Sebastien Le Prestre de Vauban będzie mówił o jej murach i bastionach jako wzorze dla współczesnych fortyfikacji. Co gorsza, dowódca obrony namiestnik fatymidzki Iftichar ad-Daula zdążył zaopatrzyć miasto w zapasy żywności i wody na kilka miesięcy. Kolejne szturmy Franków spełzają na niczym. Tymczasem 3 lipca rozchodzi się pogłoska, że na odsiecz Jerozolimie szykuje się wielka armia egipska. Zwątpienie, by nie powiedzieć panika, wkrada się w chrześcijańskie szeregi gotowe do odstąpienia. W tym momencie powraca jednak na arenę Piotr Pustelnik, który parę lat wcześniej organizował tragiczną, utopioną we krwi tzw. krucjatę ludową. W patetycznym wystąpieniu przypomina krzyżowcom, że walczą z wcieleniem diabła i stoi przed nimi wybór ostateczny: ogień piekielny lub raj. Każe wszystkim obejść boso Jerozolimę i gotować się do ostatecznego ataku. I oto on. 14 lipca oddziały Gilberta de Tournai przedzierają się przez mury. Od lewej żołnierze Tankreda wlewają się do miasta. Piotr Pustelnik błogosławi krzyżem i wzywa do „wyplenienia zatrutych chwastów do ostatniego korzenia”. Jego kwieciste przesłanie znajduje pełne zrozumienie. Następuje rzeź, która nawet w ówczesnych, bezlitosnych czasach zaszokowała kronikarzy. „Krzyżowcy pijani zwycięstwem – pisze Steven Runciman – wdzierali się do domów i meczetów, zabijając każdego, kto wpadł im w ręce, nie wyłączając kobiet i dzieci. Masakra ta trwała całe popołudnie i całą noc. Proporzec Tankreda nie uratował życia ludziom, którzy schronili się w meczecie Al-Aksa. Wczesnym rankiem gromada krzyżowców wdarła się do meczetu, nie oszczędzając nikogo. Kilka godzin później Rajmund z Aguilers poszedł na teren świątyni, musiał przedzierać się przez stosy trupów i brodził we krwi, która sięgała mu po kolana. Żydzi schronili się w głównej synagodze. Ponieważ wśród krzyżowców panowała opinia, że pomagali oni muzułmanom, nie okazywano im żadnej litości. Budynek podpalono, wszyscy zginęli w płomieniach”. Karta historii się odwraca. 20 września 1187 r. przed chrześcijańską Jerozolimą stoją muzułmańskie wojska Saladyna. Miasto nie jest przygotowane do obrony ani należycie zaopatrzone. Jego obrońca Balian II z Ibelinu jest w skomplikowanej sytuacji honorowej. Dopiero co zaprzysiągł Saladynowi, że udaje się do stolicy wyłącznie na jedną noc, bez broni, po żonę, żeby wywieźć ją z niebezpiecznego miejsca. Teraz pisze do sułtana list, iż niestety musi złamać słowo, gdyż ludność każe mu objąć dowództwo. Ten nie tylko zwalnia go z przysięgi, ale także wysyła zbrojny oddział, który ma wywieźć wskazanych przez Baliana poza objęte wojną okolice. Zaraz po tym rozpoczyna się walka. Chrześcijanie biją się mężnie, ale ich sił ubywa. Odwodów nie mają żadnych. 30 września nie są już w stanie obsadzić wszystkich bastionów. Jerozolima de facto zdana jest na łaskę Saladyna. Ze śmiercią w sercu wyjeżdża Balian do sułtana ustalić warunki kapitulacji. Od tej chwili mamy dwie wersje: kronikarzy chrześcijańskich i muzułmańskich. Podług tej pierwszej, gdy Balian zwrócił się do sułtana z prośbą o oszczędzenie ludności Jerozolimy i pozwolenie jej na opuszczenie miasta za okupem, ów odrzekł: „Okup i tak mógłbym im zabrać, płoche są twoje słowa. Niech odchodzą z tym, co mają. Panie, pochylił czoła rycerz – to mścić się nie będziesz za dawne nasze czyny? Mogę-li wierzyć w twoje słowo? – Jam jest Saladyn – usłyszał w dumnej odpowiedzi”. Wersja strony przeciwnej różni się niewiele: „Niewrażliwy na groźby, Saladyn wzruszył się żarliwością Baliana. Nie chcąc okazać, że zbyt łatwo ustępuje, zwraca się do swych doradców z pytaniem (…) – Niewierni, tłumaczą doradcy, są formalnie więźniami. Ażeby uzyskać wolność, każdy powinien wypłacić okup: dziesięć dinarów za mężczyznę, pięć za kobietę, jednego dinara za dziecko. Balian godzi się na ten warunek, ale wstawia się za ludźmi ubogimi, którzy nie są w stanie wpłacić takiej kwoty. Czy nie można by uwolnić siedmiu tysięcy spośród nich za trzydzieści tysięcy dinarów? I ku oburzeniu skarbników prośba ta zostaje przyjęta. (…) Później już z własnej inicjatywy sułtan zapowiada zwrócenie wolności wszystkim ludziom w podeszłym wieku oraz wziętym do niewoli ojcom rodzin. Jeżeli chodzi o wdowy i sieroty frankijskie, to nie tylko nie pobiera od nich jakichkolwiek opłat, ale jeszcze obdarza na drogę prezentami. Skarbników ogarnia rozpacz…”. Saladyn wjeżdża do zdobytej Jerozolimy 2 października 1187 r., czyli 27 radżaba roku hidżry. Jakaż różnica z tym, co miało tu miejsce 90 lat wcześniej. Dopilnowuje osobiście, żeby nikt nie oddawał się łupiestwu i nie bezcześcił symboli obcych religii. Gdy napotyka trupy lub zgliszcza, „łzy obficie płyną mu z oczu”. Nie mogło być inaczej, gdyż jeszcze przed zwycięstwem jerozolimskim łzy Saladyna weszły do legendy i potocznego katalogu symboli. Nie oznaczają one wcale słabości ani ckliwości. Ten sam Saladyn zamordował przecież własnoręcznie wziętego do niewoli w bitwie pod Hattin księcia Antiochii Renalda de Chatillon. To jeszcze jedna scena, którą całkowicie zgodnie opisują Ernoul i Ibn al-Asir. Jeńców: króla Gwidona, jego brata Amalryka, Onufrego z Toronu i Renalda wprowadzono do namiotu sułtańskiego. Saladyn podał Gwidonowi kielich schłodzonej wody różanej, co podług reguł arabskiej gościnności oznaczało, że jako gość jest bezpieczny. Gwidon napił się i przekazał kielich Renaldowi. O nie, powiedział Saladyn, to nie ja dałem pić temu człowiekowi. Wyjął miecz i jednym straszliwym ciosem ściął mu głowę, po czym usiadł niedbale. Widząc jednak, że przerażony Gwidon rzucił się do tyłu, wyjaśnił mu spokojnie: „Nie trwóżcie się, król nie zabija króla, tamten człowiek – tu jakby od niechcenia kiwnął ręką w stronę okaleczonych zwłok – w swojej perfidii i bezczelności posunął się za daleko”. Jakoż Renald i wśród chrześcijan słynął z okrucieństwa i przeniewierstwa. Bitwa pod Rogami Hattinu (3–4 lipca 1187 r.) uchodzi za największe zwycięstwo Saladyna. W rzeczywistości o jej wyniku przesądziła przede wszystkim bezbrzeżna buta i głupota króla Gwidona i jego doradców. Pewni łatwego zwycięstwa krzyżowcy, wbrew rozpaczliwym protestom Rajmunda III, hrabiego Trypolisu, parli naprzód w lipcowym pustynnym upale, nie zważając na malejące zapasy wody. Doskonale informowany przez wywiadowców Saladyn wpuszczał ich coraz głębiej w bezwodne tereny, aż do wzgórz o dwóch skalistych wierzchołkach (stąd rogi) koło wioski Hattin, z których dojrzeć już mogli błyszczące, wymarzone fale jeziora Genezaret. Był przekonany, iż dotarłszy do wzgórz, zmęczone i spragnione wojska chrześcijańskie będą już myśleć tylko o wodzie. Kierunek ich ataku był więc łatwy do przewidzenia. Od tej chwili reszta była formalnością. Szarżującą w dół konnicę Rajmunda przepuścili Saraceni bez przeszkód. W ten sposób wyłączyli ją z walki, gdyż jej powrót pod górę byłby czystym samobójstwem. Pozostałe siły Gwidona otoczone i odcięte od wody topniały w oczach. „Kiedy zwycięscy muzułmanie dotarli na szczyt wzgórza – pisze Runciman – rycerze, a wśród nich król leżeli na ziemi, zbyt wyczerpani, by walczyć, zbyt słabi nawet, by na znak poddania się oddać swe miecze”. Oczywiście, Saladyn umiejętnie sprowokował i wykorzystał błędy przeciwnika. Znany był zresztą od lat jako przewidujący i miłujący się w niespodziewanych manewrach wojskowy taktyk. Jego prawdziwą domeną była jednak nie wojna, ale dyplomacja i subtelna intryga. Kiedy 27-letni Saladyn (Ajjub Salah ad-Din) przybywa na dwór władcy Syrii atabega Nur ad-Dina, nie jest znaczącą figurą. Liczy się nie tyle namiestnictwo Baalbeku, sprawowane przez jego ojca Ajjuba Nadżm ad-Dina, ile przede wszystkim pozycja stryja Szirkuha Asad ad-Dina, któremu ongiś Nadżm ocalił życie, więc z wdzięczności zajmuje się bratankiem. Szirkuh, korzystając z faktu, iż schorowany atabeg zajmuje się przede wszystkim administracją i praktykami religijnymi, podporządkowuje sobie de facto jego siły zbrojne, co podczas wypraw poza granice Syrii pozwalałoby mu prowadzić omal samodzielną politykę. Tyle że znakomity wódz nie ma głowy do spraw wykraczających poza stricte militarną materię. Dlatego też będący stuprocentowym zwierzęciem politycznym bratanek jest dla niego prawdziwym darem niebios. Na wyprawy przeciw Egiptowi zabiera go więc w charakterze doradcy, który wkrótce staje się szarą eminencją. Saladyn rozumie doskonale strategiczne znaczenie bogatego Egiptu, mogącego wraz z Syrią trzymać w cęgach cały Bliski Wschód. W podbitym Kairze rozpoczyna więc bezlitosną grę o władzę. W umiejętności zawierania i zrywania układów, posługiwania się przekupstwem, pochlebstwem, a kiedy trzeba trucizną dorówna mu chyba dopiero za trzysta lat król Francji Ludwik XI. Gdy chodzi o rozszerzenie władzy, nie ma dla niego trefnych aliantów. Może pertraktować z Frankami, Fatymidami i Asasynami jednocześnie. Sprawy wojenne dawno złożył w ręce jednookiego Szirkuha. Na razie jeszcze się do nich