Wpływy czarnej kultury

Każdy czarny to gwiazda. Takim stwierdzeniem, wyciętym ze starego jamajskiego hitu, rozpoczyna się nowy, popularny i zbierający świetne recenzje album Kendricka Lamara „To Pimp a Butterfly”. Słowno-muzyczna opowieść o dzisiejszej Ameryce, która wielbi czarnoskóre gwiazdy (tytułowe „motyle”), ale nie potrafi z podobnym zainteresowaniem podchodzić do losu zwykłych Afroamerykanów (ci w tekstach występują jako „poczwarki”). Odnosząca się w tytule do książki „Zabić drozda” – oryg. „To Kill a Mockbird” – płyta Lamara jest jedną wielką przenośnią dotyczącą problemów rasowych. To concept album w duchu tych wielkich płyt, jakie przyniosła ta formuła, kształtowana niegdyś przez wielkie płyty Beatlesów czy Pink Floyd, ale i funkowe płyty Parliament. Prasa światowa mówi już o „efekcie motyla”, bo reakcje mają nienotowaną wcześniej skalę. Utwory Lamara z nowej płyty w dniu premiery odsłuchano w streamingu 9,6 mln razy w jednym tylko serwisie Spotify, a następnego dnia muzyk pobił własny rekord, notując 9,8 mln odsłuchów. Album trafił na szczyty list bestsellerów w całym świecie anglosaskim. Wszędzie tam, gdzie szybko zrozumiano teksty 27-letniego rapera. Najmłodsza wielka gwiazda czarnej Ameryki to chłopak z kalifornijskiego Compton, w którym przez lata dominowali Afroamerykanie. To ósme najniebezpieczniejsze miasto w USA w rankingu FBI, siedziba słynnych gangów, ale też kolebka gangsta rapu i ważny ośrodek dla hip-hopu w ogóle. W tekstach Lamara całe Compton to po prostu „kokon” – symbol miejsca, z którego czarni mogą wyjść co najwyżej jako gwiazdorskie „motyle”. A potem szybko skończyć tak jak popularny aktor Wesley Snipes, który przesiedział ostatnio w więzieniu trzy lata za przestępstwa podatkowe. Bo gdy jesteś czarny, jesteś wart tylko tyle, ile pieniędzy zostawiasz matce Ameryce – podpowiada Lamar. Stany są dla czarnych jak sutener (modne w hip-hopie słowo pimp) – chętnie wezmą coś z puli zarobionych pieniędzy, ale nie nabiorą szacunku. A pozycja czarnej gwiazdy rośnie tylko pozornie. Przychodzi koniec kariery i wracasz do poziomu poczwarki. W ostatecznym rachunku zawsze dopłacisz. Można by z Kendrickiem polemizować: kulturalne saldo Afroamerykanów w Stanach Zjednoczonych od kilku lat jest już dodatnie. Elvis złodziej W latach 50. prasa pisała o tym, że „Elvis ukradł czarną muzykę”. Presley istotnie inspirował się elementami rhythm and bluesa. „Białe wersje czarnych szlagierów często przebijały pod względem popularności oryginały. Wszystko wskazuje na to, że Amerykanie chcieli czarnej muzyki, tylko bez udziału samych czarnych” – pisze wprost Robert Walser w „The Cambridge History of American Music”. O rozwijającej się muzyce rozrywkowej mawiano często: Black roots, white fruits. Czarne korzenie, białe owoce. Od tamtej pory zmieniło się jednak wszystko. Świat przeżywa fascynację czarną kulturą, jaka niegdyś była udziałem śmietanki artystycznej międzywojennego Paryża. Na liście muzycznych bestsellerów wszech czasów w pierwszej trójce mamy od dawna dwa albumy czarnoskórych artystów: „Thriller” Michaela Jacksona i piosenki z filmu „The Bodyguard” nagrane przez Whitney Houston (rozdziela je „Dark Side of the Moon” Pink Floyd). A od października 2003 r., kiedy to po raz pierwszy w dziejach czarna muzyka wypełniła całą pierwszą dziesiątkę listy bestsellerów „Billboardu”, biali artyści coraz częściej próbują grać w ich grę. Dlaczego Madonna próbuje nawiązywać do estetyki nagrań hiphopowych, wystawiając się na złośliwe komentarze („najgorsza raperka dekady”)? Czemu znów próbuje rapować na najnowszej płycie „Rebel Heart”? Może dlatego, że pojawiająca się u niej gościnnie Nicki Minaj, reprezentująca środowisko czarnej muzyki, odnosi dziś na listach bestsellerów większe sukcesy niż sama Madonna? Na tych samych listach ostatecznie zdetronizowały ją młodsze artystki, w tym przede wszystkim Beyoncé (jej ostatnia płyta sprzed półtora roku rozeszła się jak dotąd w nakładzie 5 mln sztuk). Nie jest tylko wzorcem wokalnym – pomiędzy klasycznym soulem a nowoczesnym R&B z elementami hip-hopu – ale też czołową celebrytką Ameryki i połową najważniejszej dziś pary światowego show-biznesu. Jej mąż, raper Jay Z, ma za sobą równie spektakularną karierę. Obecnie to ważny inwestor branż muzycznej, sportowej i odzieżowej, z 19 nagrodami Grammy na koncie i majątkiem szacowanym na pół miliarda dolarów. W liczbie „numerów jeden” na amerykańskiej liście albumów w 2009 r. wyszedł zdecydowanie na czoło, pokonując zresztą właśnie wspomnianego Elvisa Presleya. W tym samym roku Beyoncé stała się niekwestionowaną gwiazdą inauguracji kadencji pierwszego czarnego prezydenta. Ten moment, szczególny kulturalno-polityczny miks, niejako przypieczętował rolę afromerykańskich gwiazd jako „motyli” Ameryki. Występowali Aretha Franklin, Stevie Wonder i John Legend, ale to Beyoncé doprowadziła prezydencką parę do łez, a jej wersja piosenki „At Last” („W końcu”) była dla Obamy tym, czym niegdyś występ Marilyn Monroe dla prezydenta Kennedy’ego. Nowa generacja radykałów Wybór Baracka Obamy na prezydenta przypieczętował również to, na co od dawna zanosiło się w amerykańskiej kinematografii. Do głosu doszła nowa generacja radykalnych reżyserów pokroju Lee Danielsa („Hej, skarbie”, „Pokusa”) i Ryana Cooglera („Fruitvale Station”), której celem stało się burzenie resztek stereotypów na temat Afroamerykanów. Uprzedzenia i utrudniony start czarnoskórych, wiadomo – zawsze były problemem. Ale Hollywood się otworzyło. Konserwatywna Amerykańska Akademia Filmowa błyskawicznie doceniła aktorski talent nieznanej nikomu Lupity Nyong’o, która już za swoją debiutancką rolę w „Zniewolonym” otrzymała Oscara. Uznano to za symbol zmiany podejścia. W przeciwieństwie do mainstreamowej twórczości tych, którym wcześniej udało się przebić – reżyserów Spike’a Lee, Johna Singeltona i całej gromady świetnych aktorów, m.in. Laurence’a Fishburne’a, Willa Smitha, Halle Berry – młodzi nie zamierzają poprzestawać na komediach i kinie gangsterskim. Mówi się o nowej fali filmów społecznie zaangażowanych – tym razem retro. Jako przykład krytycy podają sukcesy dramatów „Kamerdyner” i „Służące”. Zamiast charakterystycznego protekcjonalizmu mamy w nich kpinę z segregacji rasowej i ze sposobu, w jaki w poprzednich dekadach Hollywood wyobrażało sobie asymilację czarnych do klasy średniej i białych norm. Wchodząca właśnie na polskie ekrany „Selma” Avy Duvernay wpisuje się w ten nurt. Oddaje sprawiedliwość antyrasistowskim wystąpieniom, walce o równouprawnienie i akceptację w społeczeństwie białych. Duvernay (43 lata), niezależna producentka, scenarzystka, autorka dobrze ocenianego dokumentu o hip-hopie „This Is the Life”, a także nagrodzonej w Sundance za reżyserię fabuły „W szczerym polu”, rozprawia się z tabu nietolerancji zdecydowanie bardziej serio niż głośny antywestern „Django” Quentina Tarantino. Nie odwołuje się do zamierzchłych czasów niewolnictwa jak „Zniewolony” Steve’a McQueena. Podąża ścieżką epickich biografii, swoistych suplementów do mitologii lat 60. i 70. ubiegłego wieku. Wspinając się na wyżyny aktorstwa, Jamie Foxx i Denzel Washington w „Rayu” i „American Gangster” przypominali lekko już zapomnianych idoli: muzyka, pioniera rhythm and bluesa Raya Charlesa oraz Franka Lucasa, narkotykowego bossa z Harlemu. Obaj nie byli aniołami, ale inspirowali tysiące. Podobnie Martin Luther King, bohater „Selmy”, grany tu przez Davida Oyelowo – kolejne aktorskie odkrycie. Zastrzelony w Memphis w wieku 39 lat pastor Martin Luther King dopiero po pół wieku doczekał się filmu poświęconego sprawie, za którą oddał życie. To już samo w sobie wydaje się bardzo wymowne. Duverney pokazuje dramatyczny finał batalii, tuż po słynnym marszu na Waszyngton rozegrany w małej mieścinie Selma w południowym stanie Alabama, a zakończony podpisaniem przez prezydenta Lyndona Bainesa Johnsona słynnej Ustawy o prawach wyborczych w 1965 r., znoszące