Polski realizm magiczny ma nowych autorów

Weronika Murek, 25-letnia prawniczka, pojawiła się jak meteoryt. Najpierw w życiu literackim – zbiór opowiadań „Uprawa roślin południowych metodą Miczurina” to był jeden z głośniejszych debiutów tej wiosny. Potem w teatralnym – została laureatką Gdyńskiej Nagrody Dramaturgicznej za sztukę „Feinweinblein”. Niemal równocześnie ukazała się debiutancka książka „Atlas: Doppelganger” innej 20-latki, Dominiki Słowik. Teraz zaś wyszedł „Dygot” Jakuba Małeckiego, autora do tej pory kojarzonego ze światem fantastyki, i „Skoruń” – debiut Macieja Płazy. Zamiast tworzyć realistyczne portrety współczesności, słoików, pracowników korporacji i agencji reklamowych, piszą o wsi i prowincji, sięgają do zapomnianego, regionalnego języka albo tworzą własny, który tylko brzmi jak wiejska gwara. Lekarstwo na śmierć „O tym, że nie żyje, dowiedziała się jako ostatnia. Czasami tak bywa” – tak rozpoczyna się debiutancki zbiór opowiadań Murek. W tym świecie nie wiadomo, kto jest żywy, kto martwy, te opowiadania rozkwitają jak egzotyczne rośliny w nieprzewidywalnym kierunku i kształcie. W brawurowym otwierającym tom opowiadaniu „W tył, w dół, w lewo” bohaterka zmarła, ale nadal chodzi wśród żywych. „Jak pani nie wstyd? Pani przecież nie żyje” – dziwi się jedna z postaci. Bohaterka chodzi, ogląda swoje mieszkanie, przegląda rzeczy, jedzie autobusem i wszędzie wywołuje konsternację i zniecierpliwienie. Po prostu – narobiła wszystkim kłopotu. Bohaterowie przyjmują tę niezwykłą sytuację tak, jak gdyby była oczywistością. Zmarłych nikt nie lubi, natomiast oni mają swoje wieczorki zapoznawcze. Ale nawet wśród zmarłych bohaterka jest obca, inna – zarzucają jej, że nie miała wystarczającego powodu, by umrzeć, tylko: „mogła, to umarła”. To opowiadanie, podobnie jak inne, składa się niemal z samych dialogów – Murek potrafi fantastycznie tworzyć świat z samego gadania. Ta oczywistość życia zmarłej potęguje wrażenie absurdu i komizmu, miejscami jak z Mrożka, miejscami jak z Masłowskiej. Murek kolekcjonuje dziwne słowa. Układa z nich kompozycje. Już sam spis treści w zbiorze opowiadań układa się w tekst: „Organizacja snu w przedszkolu”, „Alergia na pióra pudrowe”, „Ołówek, siekierka, kijek”. Szuka tych słów w książkach kupowanych na Allegro – w kalendarzu rolniczym z 1950 r., słownikach i leksykonach. Jej zdania przybierają często sztywny kształt nowomowy socjalistycznej. Do tego często dodaje język i postaci ludowej wyobraźni religijnej (Matka Boska robi na drutach skarpety dla Jezusa). „Cały problem – tłumaczyła w cytowanym wywiadzie dla „Dwutygodnika” – polega na tym, że ja nie wierzę w życie po śmierci i trochę mi szkoda tej wieczności, która mi przepada. Może dlatego sobie to życie po śmierci sztukuję w pisaniu. Żeby mieć jakiekolwiek i tym na moment się pocieszyć”. Dziwne słowa w dziwnym szyku sprawiają wrażenie, że są znaczące. Tak jak tytuł: „Feinweinblein”. To słowo niemieckie, którym na Śląsku straszyło się dzieci. Sztuka Murek jest tekstem najbardziej zanurzonym w konkretnej rzeczywistości – rozgrywa się gdzieś na początku lat 50. Pojawia się postać Adenauera znana z gazet, w wiejskiej świetlicy ludzie przychodzą, żeby świetlicowy pisał za nich listy o tym, że są rozczarowani polityką Adenauera. Piszą listy, bo może ktoś odpisze. Ale nikt raczej nie odpisze, ponieważ świetlicowy listów nie wysyła. Ta społeczność jest skupiona wokół radyjka, jedynego głosu z zewnątrz i jednocześnie oznaki prestiżu. Za radyjko i funt mięsa Knauerowie oddali kiedyś niepełnosprawne dziecko. Radyjko cały czas szumi w tle, dialogi powtarzają rytm, cała sztuka jest utrzymana w szybkim tempie z mocnymi puentami. I tak rytmicznie i wyraziście na scenę wkracza śmierć – leitmotiv całej twórczości Murek. „Jest jedno lekarstwo na śmierć: liście polnej babki”. To zdanie pochodzi z innego porządku niż rzeczywistość radyjka, Adenauera i gazety. Jest ironicznym kontrapunktem i znakiem bezradności. Murek tworzy rzeczywistość kafkowską, która istnieje poza czasem, w której człowiek jest już na zawsze pozbawionym wszelkiej nadziei petentem. Ojciec mieszka w głowie „Tymczasem ta śmierć nie śmierć ojca nabrzmiewała we mnie, aż utkwiła mi w gardle jak nieprzełknięty orzech” – czytamy z kolei w „Skoruniu”. Maciej Płaza jest literaturoznawcą, doktorem nauk humanistycznych, napisał bardzo ciekawą książkę o Lemie, a teraz sam debiutuje książką złożoną z siedmiu opowieści. Od pierwszej strony uderza siła tego języka. Skoruniem – czyli leniem, przygłupem, matołkiem – nazywali bohatera w domu i we wsi. Ta książka układa się w opowieść o dojrzewaniu, ale jednocześnie bohater właściwie się nie zmienia. Kolejne rozdziały są zamkniętymi opowieściami – każdą można odczytywać na wielu planach – są jednocześnie kolejnymi wtajemniczeniami (jest śmierć, historia i żywioły), ale też dotyczą życia wewnętrznego, przede wszystkim matki i ojca, wiary (niewiary) w Boga, konstrukcji świata. Całość zaczyna się nieprawdziwą śmiercią ojca, Skoruniowi śni się jego pogrzeb. Jak mu potem tłumaczy dziwny staruch, wyśniło mu się, że jak ojciec umrze, to zamieszka w jego głowie. Pamięć o matce jest zupełnie inna – wyjaśnia mu – matkę pamięta się brzuchem. To jej imię wołają umierający na polu walki. Płaza zbudował świat realistyczny i mityczny zarazem, w którym rozgraniczona jest sfera ojca i matki: prace ojca i matczyne owoce i kwiaty. Ale to ojciec i zmaganie z nim jest najważniejsze, jak u Myśliwskiego, którego Płaza jest uważnym czytelnikiem. Bohater mierzy się z historią – niemiecka broń znajdowana we wsi – i z niszczącym żywiołem rzeki. A jego dojrzewanie jest, inaczej niż w wielu powieściach inicjacyjnych, dojrzewaniem do zwątpienia. Ta książka imponuje i bogactwem języka, i konstrukcją mitycznej wizji świata. Ale przekonujący jest również jego obraz polskiej wsi, tej sprzed lat. Wieś powraca również u Jakuba Małeckiego (rocznik 1982) w „Dygocie”. To kolejny po Twardochu, Orbitowskim czy Szostaku autor, który zaczynał od fantastyki. Wydał kilka powieści i zbiór opowiadań, ale w „Dygocie” od fantastyki już wyraźnie odchodzi. Napisał wiejską sagę, sięgającą czasów przedwojennych aż po współczesność, i wciągającą opowieść o obcym. Oto w jednej z rodzin przychodzi na świat albinos Wiktor. Nie potrzeba magii, żeby się domyślić, że ludzie zaczną gadać o złych mocach, zaczną upatrywać w nim przyczyny wszystkich nieszczęść. Tak się dzieje, w tej okolicy pokutuje przesąd, że można uzdrowić chorego, nacierając go wnętrznościami albinosa. Tak naprawdę jedynym elementem nadprzyrodzonym w tej powieści są wizje, które nawiedzają Wiktora: „On widział coś, co jest pod spodem jakby. Pod tym wszystkim, co mamy dookoła. (…) Może coś zobaczył i może już nie chciał więcej widzieć”. Wiktor był prześladowany jako odmieniec, przez całe życie miał poczucie winy za czyn, który popełnił w dzieciństwie. Szukał sposobu, żeby odkupić wi