Art brut, czyli sztuka odmieńców

O intrygujące związki między stanem psychicznym a twórczym potencjałem spierali się od dawien dawna filozofowie, lekarze, a z czasem też psychologowie i sami twórcy. W największym uproszeniu można powiedzieć, że im bardziej społeczeństwa starały się izolować outsiderów ze swego grona, tym bardziej konsekwentnie odmawiano im także prawa do nazywania sztuką tego, co robią. I na odwrót: tolerancja i dążenie do zaakceptowania „innych” przekładały się na zainteresowanie i uznanie dla wytworów ich wyobraźni. Dotyczyło to zresztą nie tylko chorych psychicznie, ale też wszystkich oddalonych od głównego nurtu socjalizacji: przestępców, dziwaków, przedstawicieli społeczeństw pierwotnych, a nawet tzw. twórców naiwnych, strugających swoje świątki w daleko idącej nieświadomości otaczającej ich kultury. Wszystkie te „subkultury” zaczęto zresztą odkrywać i się nimi fascynować w mniej więcej tym samym czasie: na przełomie XIX i XX w. We wszystkich dostrzegano tę samą wartość: mniejszą lub większą niezależność od kultury i cywilizacji oraz ograniczeń, jakie niosą. Psychiczny artysta Pojęcie art brut (czyli „sztuka surowa”) wymyślił w 1945 r. Jean Dubuffet, wybitny artysta i teoretyk sztuki. Ale temat nabrzmiewał od dawna. Jeszcze przed drugą wojną światową niemiecki psychiatra i historyk sztuki Hans Prinzhorn stworzył przy klinice w Heidelbergu kolekcję sztuki osób psychicznie chorych, która w 1921 r. liczyła ponad 4 tys. prac. W tym samym mniej więcej czasie szwajcarski psychiatra Walter Morgenthaler wydał książkę „Psychicznie chory jako artysta” będącą analizą absolutnie niezwykłego dorobku (25 tys. precyzyjnych ilustracji) jednego tylko pacjenta – chorego na psychozę Adolfa Wölfli. Jednak to Dubuffet zasadniczo odmienił spojrzenie na sztukę outsiderów. Nie tylko stworzył kolekcję liczącą 60 tys. prac (podarował ją później Lozannie), lecz także powołał wraz z André Bretonem i André Gide’em Towarzystwo Art Brut (1948 r.), organizował wystawy, wydawał czasopismo poświęcone wyłącznie tej tematyce. Przez całe dziesięciolecia teoretycy spierali się o art brut. Jedni ortodoksyjnie ograniczali to pojęcie do prac stworzonych przez psychicznie chorych, inni gotowi byli rozszerzyć o wszelkiej maści outsiderów, społecznych odszczepieńców, kulturowych samotników. Czyli o wszystkich, którzy nie tyle wywodzili się z kontrkultury, co pochodzili spoza kultury. Najważniejsze jednak stało się określenie jej relacji wobec dwóch bezpośrednich sąsiadów: z jednej strony tzw. sztuki naiwnej, a z drugiej sztuki profesjonalnej. W kwestii pierwszej z tych relacji nie miał wątpliwości bodaj najwybitniejszy polski ekspert sztuki ludowej, surowej i prymitywnej Aleksander Jackowski. Pisał: „Różnica jest zasadnicza. Art brut jest gorzka, dramatyczna, nie upiększona żadnym ornamentem. Odnosi się wrażenie, że autorzy nie myślą o tym, aby to, co malują, podobało się. Jakie to dalekie od klimatu sympatycznych naiwnych”. Oczywiście można by się spierać i pokazywać zarówno dramatyczne prace twórców prymitywnych, jak i sympatyczne – przedstawicieli art brut. Ale w ogólnym klimacie zapewne tak właśnie jest, że art brut to obraz chorej duszy, sztuka naiwna – duszy pogodzonej ze światem. Szczery impuls twórczy Ciekawsze są porównania art brut z dziełami, które wyszły spod ręki zawodowych, nierzadko wybitnych artystów. W takie zestawienia bawił się już wspomniany Prinzhorn, który w swej książce porównywał prace schizofreników z pracami takich twórców, jak van Gogh, Kubin, Nolde, Ensor. Później wielokrotnie konfrontowano oba światy – głównie po to, by wykazać, że ten kreowany w pokojach bez klamek, artystycznie wcale nie jest ani gorszy, ani mniej ciekawy. Zamysł powtórzył w ubiegłym roku Robert Kuśmirowski jako kurator wystawy „Palindrom” w PGS Sopot. By jeszcze bardziej zamieszać w głowie widzom, dokładnie przemieszał (nie podpisując nazwiskami) prace swych, niekiedy wybitnych, kolegów po fachu i te wydobyte z archiwów szpitali psychiatrycznych. Odbiorca miał prawo czuć się zagubiony, bo odróżnić jedne od drugich nie sposób. Zresztą sam Dubuffet, choć profesjonalista pełną gębą, wyżej cenił sobie art brut, przekonując, że wyzbyte są tego, co ciąży na dziełach kolegów po fachu: obawy o konkurencję, strategii promocyjnych i robienia kariery, chęci poklasku. Słowem: są autentyczne, bo stoi za nimi wyłącznie szczery impuls twórczy. Na warszawskiej wystawie pokazano około 200 prac 31 artystów. Są wśród nich prawdziwe gwiazdy gatunku (choć przeciętny miłośnik sztuki zapewne nigdy o nich nie słyszał), jak Edmund Monsiel, Maria Wnęk, Karol Heródek, Julian Stręk czy Stanisław Zagajewski. Kuratorka wystawy słusznie jednak zdecydowała się na bardzo demokratyczną prezentację polskiego art brut. Każdemu z artystów poświęcono osobny kącik. Wciąż ten sam sen Wędrując po ekspozycji, łatwo dostrzec praktycznie wszystkie właściwości, które przypisuje się tej sztuce. Przede wszystkim ogromne zróżnicowanie stylistyczne. Przejście z kącika do kącika to za każdym razem wędrówka w świat zupełnie nowej estetyki. Przykładając miarki wypracowane przez historię sztuki, można tu odnaleźć większość znanych nam stylów: ekspresjonizm, pop-art, surrealizm, sztukę naiwną, a nawet abstrakcję czy konceptualizm. Znacznie uboższy jest zakres tematyczny. „Surowi” praktycznie nie malują pejzaży czy martwych natur. Ponieważ obrazy i rzeźby są sposobem zmagania się z własnymi lękami, fiksacjami i obsesjami, to najczęściej krążą wobec kwestii wiary i Boga (Maria Wnęk, Tadeusz Głowala), seksualności (Piotr Jan Bedyński, Edward Sutor) oraz relacji z innymi ludźmi (portrety i sceny rodzajowe Henryka Żarskiego czy Ryszarda Koska). Twórcy z kręgu art brut zasadniczo nie szukają, nie ewoluują, nie eksperymentują. Szybko znajdują najbardziej opowiadającą im tematykę oraz formy wyrazu i z reguły pozostają im wierni. Śnią stale ten sam sen, rozwiązują ciągle tę samą łamigłówkę obrazkową, nieznacznie zmieniając szczegóły. Stąd są niezwykle łatwo rozpoznawalni. Wystarczy raz zobaczyć fantazyjne biomorficzne rzeźby Zagajewskiego czy oniryczne, cyzelowa