Symbole bogactwa na wystawie w Warszawskiej Zachęcie

Bogactwo bez wątpienia jest kuszące i widowiskowe. Pracą, która w ekspozycji najbardziej rzuca się w oczy i już od wejścia niejako ją definiuje, jest monumentalny mural „Złoty deszcz” Maurycego Gomulickiego. Przedstawia, odwołując się do estetyki luksusowej firmy Louis Vuitton, na złotym tle wzór złożony z symboli dolara, funta, euro i jena. Trudno nie kojarzyć tego dzieła z arogancką reklamą w postaci monstrualnego kufra (8 x 20 m), który ta właśnie firma wystawiła przed trzema laty w centrum Warszawy. Pożądanie miesza się tu z fetyszem, a kicz z luksusem. I już wiemy, gdzie jesteśmy: w krainie finansowego dobrostanu. Kilku twórców nawiązuje do popularnego od lat pomysłu tworzenia wariacji na temat banknotów. Są kolaże Konrada Smoleńskiego, precyzyjnie łączące portrety na banknotach pochodzących z różnych krajów (z reguły egzotycznych) w nowe, ciekawe estetycznie i zaskakujące politycznie, konstelacje. Piotr Uklański pokazał jednodolarówkę, na której umieścił odręczny napis: „Pierwszy dolar zarobiony przez Piotrka. Nowy Jork 1990”. W przeciwną stronę, pieniądz zamieniając w sztukę, poszedł Paweł Śliwiński, któremu wizerunki z banknotów posłużyły jako inspiracje do stworzenia serii malarskich portretów. Na bogato Są też inne oczywiste symbole bogactwa. Jak groteskowo wielka atrapa diamentu Maurycego Gomulickiego czy lightbox Ewy Axelrad z imponującym wizerunkiem złotego zęba, zdradzający specyficzne konteksty wschodnioeuropejskie, ale zwracający też uwagę na (osobliwy, to prawda) zamysł inwestowania w siebie. Może to i lepsze niż powierzanie swoich pieniędzy innym. Jak pokazała historia ostatnich lat, nawet najbardziej zdawałoby się wiarygodni depozytariusze okazywali się bankrutami. Do tej ulotności bogactwa nawiązują trzy prace. „Bank” Mikołaja Grospierre’a prowadzi nas do bankowych skarbców, które okazują się puste. Łukasz Jastrubczak pokazuje hologram sztabki złota. Coś, co bywa symbolem trwałości i pewności, tu okazuje się mirażem, który w każdej chwili może zniknąć. Trzecia zaś praca to rodzaj performance’u Janka Simona, który fundusz przeznaczony na jej przygotowanie postanowił „zainwestować” w kasynie z nadzieją na jego pomnożenie, ale i z ryzykiem utraty wszystkiego. W tej sytuacji jak swoiste memento wybrzmiewają dwie prace Jadwigi Sawickiej: „Daj mi wszystko” oraz „Monopol mamon”. Bogactwo w Polsce po 1989 r. to jednak sprawa wielce skomplikowana. Nie tak oczywista jak prawdy, o których przypominają nam – choćby w efektowny wizualnie sposób – opisane wyżej prace. Wystarczy powiedzieć, że według badań CBOS do bogatych zalicza siebie mniej niż 1 proc. rodaków. Ale z drugiej strony powszechna jest opinia (wyraża ją dwóch na pięciu Polaków), że bogaty jest co dwudziesty, co dziesiąty, a nawet co piąty Polak. By sprawę dodatkowo zagmatwać, warto przypomnieć opinię socjologa Mateusza Halawy, który w wydawnictwie towarzyszącym ekspozycji zauważa, że mamy w kraju różne formy bogactwa: „na kredyt”, „wirtualne”, „spekulacyjne”. A przecież uzasadnionych, bo zauważalnych gołym okiem, podziałów jest więcej. Mamy też najprzeróżniejsze wizje bogactwa – inaczej widzą je mieszkańcy popegeerowskich wsi, a inaczej prezesi dużych firm. Dla jednych wzorem elegancji „na bogato” będą bikejki, dla innych – styl Grażyny Kulczyk. Za symbol materialnego sukcesu jedni uznają już piętnastoletniego, tuningowanego golfa i wakacje w Egipcie, inni – dopiero dyskretne maserati i własny dom na Sardynii. Kuratorki wystawy Katarzynę Kołodziej i Magdalenę Komornicką najbardziej jednak urzekł jeden konkretny model polskiego bogactwa, największe triumfy święcący w pierwszej dekadzie III RP. Dużo bliższy bliskowschodnio-rosyjsko-amerykańskim aniżeli skandynawsko-brytyjskim wzorcom. Ostentacyjny, prostacki, chełpliwy. Widoczny wszędzie: w budownictwie, wystroju wnętrz, ubiorach, stylu bycia i życia. Bez wątpienia widowiskowy i łatwy do skarykaturowania. Tak świetnie sportretowany w rozlicznych filmach, na czele z „Kilerem” (postać Siary), „Młodymi wilkami”, „Tygrysami Europy” czy „Weselem” Smarzowskiego. A w sztuce? Jest w ekspozycji kilka wyrazistych prac, silnie nawiązujących do owego paradygmatu „nadwidzialnego bogactwa” (termin kuratorek). W teledysku Doroty Masłowskiej (Mister D) „Haj$” bohaterka jeździ złotym maluchem i pragnie „kanapki z hajsem”. W modowych fotografiach Monika Kmita wykorzystuje typowe dla polskich nowobogackich atrybuty – cygaro, plik banknotów czy sztabkę złota. Podobnie jak Rafał Dominik, który stworzył całą serię emotikonów „na bogato”, sięgających po podobne oczywiste skojarzenia: kawior, narty, złoty łańcuch, szampan, perły, sejf, perfumy Chanel. Zaś wyłożony szlachetnymi kamieniami żółw Witka Orskiego i złote bibeloty zgromadzone przez Maurycego Gomulickiego utrwalają ów nadwiślański model kiczowato-manifestacyjnego obnoszenia się ze stanem posiadania. Ten sam Rafał Dominik wystawił rzeźbę-kopię samochodu volkswagen scirocco. To symboliczny wybór modelu, który w początkach polskiego kapitalizmu był dla całej Polski B emanacją bogactwa na prowincjonalną miarę. Ale bardziej symboliczna, bo mniej jednoznaczna, wydaje się praca Marii Toboły „Amber Kebab”. Na pionowym rożnie, służącym do przyrządzania tytułowego tureckiego dania, zamiast mięsa umieściła artystka bryłę bursztynu. Jeden z polskich skarbów opiekany na obcą modłę? A może trop tej pracy prowadzi do afery Amber Gold i jej ofiar? Obcy, odległy świat Na wystawie najbardziej brakuje prac, które pokazywałyby konsekwencje, z reguły żałosne, zbiorowych polskich marzeń o dostatku. A tych doświadczaliśmy po 1989 r. Prowadziły do patologii (fenomen galerianek, rozwój mafijnej przestępczości, emigracja zarobkowa), kazały gwałtownie szukać erzacu (podróbki markowych towarów, kupowanie samochodowego złomu z zagranicy). Brak mi bardzo dwóch cyklów fotografii Konrada Pustoły i Mikołaja Grospierre’a, którzy niezależnie od siebie wpadli na pomysł, by uwieczniać niedokończone, opuszczone domy jednorodzin