Wiele twarzy Davida Bowieego

Śmierć Bowiego nie przypominała żadnego innego żałobnego zjawiska współczesnej popkultury, kiedy gwiazda znanej osoby – choćby i zapomnianej – przez chwilę świeci mocniej dzięki mediom i wspomnieniom fanów. David Bowie zmarł 10 stycznia, dwa dni po swoich 69. urodzinach, na które zdążył wydać nową, najlepszą od lat płytę „Blackstar” (zapisywane jako „H”). Wiedział, że wkrótce umrze. Ale pożegnalnego charakteru tekstów piosenek ani symboliki tej czarnej gwiazdy w pierwszych reakcjach nie zauważono.   Po raz ostatni pojawił się publicznie na premierze musicalu „Lazarus”, który napisał wspólnie z Endą Walshem jako kontynuację historii bohatera filmu „Człowiek, który spadł na ziemię” – jednej ze swoich pamiętnych kreacji aktorskich. Nagranie jego wykonywanych przez obsadę musicalu piosenek, które właśnie wyszły na płycie, zaplanowano na 11 stycznia. Czyli dzień po śmierci autora. Cały wielomiesięczny okres wspominania Bowiego dopiero się wtedy zaczynał. Czego się przez ten rok o autorze „Blackstar” dowiedzieliśmy? Nie było jednego Bowiego Tego samego 11 stycznia do pracy siadali dziennikarze, którym zamiast artykułów zaczęły wychodzić książki – bo materiał był zbyt obszerny. Wyszło tych tomów kilka, w tym dwa na poważnie zmagające się z porządkowaniem tego szerokiego dorobku artystycznego zmarłego. „Każdy ma swojego Bowiego” – pisze Paul Morley w jednej z nich, „The Age of Bowie”. Bo – jak twierdzi – nawet sam Bowie był ledwie współtwórcą tego, czym stała się idea jego twórczości. W podobnym tonie ujmuje rzecz Rob Sheffield w „On Bowie”: „Prawdopodobnie nie ma na Ziemi miłośnika Bowiego, który twierdziłby, że lubi wszystkie spośród jego artystycznych faz życia. Nawet on sam by tego nie powiedział”. Oczywiście wszyscy już wiedzieliśmy, że Bowie zakładał różne kostiumy i maski, że profesję aktora i autora piosenek oraz ich wykonawcy potrafił połączyć w jedno. Jednak w chwili śmierci idola z dużym dorobkiem zawsze pojawia się dodatkowa presja, żeby się opowiedzieć po stronie jednego konkretnego Bowiego. Czy to rockandrollowego przybysza z kosmosu Ziggy’ego Stardusta, czy inteligenckiego berlińczyka z wyboru z okresu płyt „Low” i „Heroes”, czy wreszcie po stronie tych, którzy sentyment mieli do odkrytego w latach 80. kolorowego Bowiego z list przebojów. Miłośnicy muzyki kupowali więc płytę. Miłośnicy kina celebrowali go w kinie – jak na toruńskim festiwalu Tofifest, gdzie poza pokazami filmów zorganizowano także koncert muzyki Bowiego wykonywanej przez rodzime gwiazdy. Miłośnicy wystaw śledzili „David Bowie Is...”, która stała się największym hitem (ponad 1,3 mln widzów) w historii londyńskiego Victoria&Albert Museum. Melomani mieli specjalny orkiestrowy koncert piosenek Bowiego podczas słynnej letniej serii BBC Proms w Royal Albert Hall. Artyści przygotowali w Katowicach (Rondo Sztuki) wystawę poświęconych mu prac. A warszawscy fani śledzili projekt upamiętniania legendarnego spaceru Bowiego po mieście specjalnym muralem na Żoliborzu – ich głosami wybrano projekt Dawida Celeka. Człowiek z UFO Tymczasem – zauważa w swojej książce Sheffield – zbyt pochopnie uznajemy Bowiego za aktora, kameleona. Bo w każdym wcieleniu miał cechy wspólne, a w jego dorobku były przecież długie, spójne opowieści. Tu autor przytacza jako przykład sagę o majorze Tomie. Pierwszy duży sukces przyniosła Brytyjczykowi piosenka „Space Oddity”, napisana po obejrzeniu „2001: Odysei kosmicznej”. Wzruszająca i prosta historia o kosmonaucie, który dryfuje w przestrzeń i traci kontakt z Ziemią. A w podtekście być może także o narkotykowym odlocie. Wszak utwór powstał zarazem w roku lądowania na Księżycu (1969), ale i na końcu epoki hipisowskiej.  „Space Oddity” samo w sobie stało się klasycznym tekstem kultury popularnej, do którego nawiązywał Lou Reed w „Satellite of Love”, a potem niemiecki gwiazdor lat 80. Peter Schilling w „Major Tom”. Kanadyjski astronauta Chris Hadfield nagrał niesamowity klip do swojej wersji „Space Oddity” na pokładzie Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. W Polsce wersję autorską zaprezentował na płycie Tymon Tymański w duecie z Natalią Przybysz (oboje występowali zresztą na wspomnianym koncercie w Toruniu). A sam Bowie dopisał ciąg dalszy w piosence „Ashes to Ashes” u progu lat 80. Tu znikają wątpliwości – major Tom jest już po prostu ćpunem. W wideoklipie pożegnalnego „Blackstar” mamy z kolei martwego astronautę, co – jak dowodzili fani – oznaczało śmierć stale powracającego bohatera, a symbolicznie – śmierć samego autora. Przez prawie pół wieku powstała u zarania ery kosmicznej opowieść o majorze Tomie przetwarzana była w kulturze nieustannie, a pierwotna piosenka wróciła na szczyty list przebojów tuż po śmierci Bowiego. Jeśli spojrzeć na autora „Space Oddity” przez pryzmat opowiadania o świecie językiem fantastyki, okaże się, że był zaskakująco konsekwentny. Regularnie na przykład przyglądał się życiu na Ziemi z perspektywy obcego – niczym kosmita poszukujący nowego źródła wody dla swojej cywilizacji w „Człowieku, który spadł na ziemię”. Bowiemu niemal zawsze chodziło o pokazanie jakiegoś rodzaju obcości – mógł to być rodzaj nieprzystosowania społecznego (czy odmienności seksualnej), technologiczna nowość albo coś trudnego do poznania, zrozumienia. „Bowie był z pewnością pierwszym, który dokonał ważnej identyfikacji: utożsamienie się z obcymi było gestem, który wcześniej praktykowali tylko tworzący własną mitologię czarni artyści” – pisze Mark Fisher w książce „Ghosts of My Life. Writing on Depression, Hauntology and Lost Futures”. Chodzi mu o tych afroamerykańskich muzyków, którzy kreślili wizje ucieczki w kosmos czarnej rasy i budowy nowego utopijnego świata. Bowie był fantastą – i jako autor piosenek, i jako aktor, i jako autor wizjonerskich wizji w rodzaju gry „Omikron: The Nomad Soul” (grami wideo jako środkiem wyrazu zainteresował się jeszcze w latach 90.). I w tej dziedzinie nie doceniono go wystarczająco. Choć jednym z najciekawszych artystycznie wydarzeń tego sezonu Bowiego były nowe wersje jego piosenek, wykonane z kwartetem smyczkowym przez Amandę Palmer i Jhereka Bischoffa. Zostały nagrane i wydane w ekspresowym tempie – niecały miesiąc po śmierci artysty. A odliczanie do startu rakiety w wykonywanym tu „Space Oddity” wziął na siebie mąż Palmer Neil Gaiman, jeden z czołowych brytyjskich pisarzy z kręgu fantastyki. Bardziej czarna gwiazda Choć utożsamiany z rockiem, Bowie miał za sobą długą fascynację czarną muzyką. I postacią Arethy Franklin, o czym przypomina w swojej książce Sheffield. Mimo że poznali się w niezbyt fortunnych okolicznościach: w 1975 r. Anglik miał wręczyć amerykańskiej wokalistce nagrodę Grammy, a dał popis dość dziwnej konferansjerki (komentowano, że musiał być pod wpływem kokainy) w długim przemówieniu, które rozpoczął słynnymi słowami „Panie, panowie i wszyscy inni...”. Dowodem fascynacji czarną Ameryką miała być płyta „Young Americans” z napisanym wspólnie z Johnem Lennonem przebojem „Fame”. Niby tytuł albumu nawiązywał do sloganu wytwórni Motown („The Sound of Young America”), niby partie wokalne pomagał aranżować Luther Vandross, ale efekt był jednak dość wypolerowaną płytą białego artysty. Prawdziwa czarna płyta została w szufladzie, otwartej kilka tygodni temu, już po śmierci Bowiego. W retrospektywnym zbiorze „Who Can I Be Now (1974–1976)” ukazała się kilka tygodni temu, pierwotna wersja „Young Americans”, czyli planowana w połowie lat 70. płyta „The Gouster”. To jedno z największych zaskoczeń tego roku – niby program obu wydawnictw różni się ledwie kilkoma utworami, ale te z „Goustera” (tytuł oznaczał w ówczesnym ulicznym slangu kogoś w rodzaju hipstera) wydają się silniej osadzone w czarnej tradycji. Przynoszą więcej swobody i energii, jednak zostały z dyskografii gwiazdora wymazane. Przepadł na lata funkowy „John, I’m Only Dancing” oraz „It’s Gonna Be Me” z najbardziej soulową partią wokalną, jaką Bowie kiedykolwiek nagrał. Dlaczego się nie ukazała w takim kształcie? Tony Visconti, stały producent płyt Bowiego, uważa, że była po prostu zbyt osobista. Carlos Alomar, gitarzysta współpracujący odtąd przez kilka lat z Bowiem, mówi wprost, że muzycy tamtej porzuconej płyty żałowali. Dziś repertuar „The Gouster” pozwala trochę inaczej spo