Nieznana opera Aleksandra Tansmana

Opera „Złote runo” („La Toison d’or”) powstała w 1939 r. w Paryżu, ale z oczywistych względów nie została wówczas wykonana. Powróciwszy po wojnie ze Stanów Zjednoczonych, kompozytor poznał swego krajana z Łodzi Bronisława Horowicza, reżysera operowego, autora książek i radiowca, któremu Radio Francuskie powierzyło cykl „L’Opéra de Dix-Heures” (Opera o dziesiątej). W ramach tego cyklu 13 kwietnia 1947 r. „Złote runo” zabrzmiało w wersji skróconej i opracowanej na solistów i dwa fortepiany, do których zasiadł sam Tansman i jego żona Colette. Audycję powtórzono w kilka dni później – i na tym koniec. Nagranie się nie zachowało. W pierwotnej formie opera nigdy nie zaistniała. Gitarzysta i muzykolog Andrzej Wendland, twórca i szef łódzkiego festiwalu upamiętniającego Tansmana już od 20 lat (jako biennale, naprzemiennie z Konkursami Indywidualności Muzycznych im. Aleksandra Tansmana), postanowił ją odnaleźć i wykonać. Okazało się to jednak skomplikowane. – W katalogu paryskiego wydawnictwa Max Eschig widniał tytuł, ale bez numeru – opowiada Wendland. – Sprawdzono, ale partytury też tam nie było. Udałem się więc do Wiednia do Universal Edition, do Ricordiego w Mediolanie i wreszcie do Londynu do tamtejszego Universal Music Publishing, gdzie odnalazła się umowa z kompozytorem, ale nic więcej. Ostatnią instancją była starsza córka kompozytora Mireille, która wciąż mieszka w Paryżu w apartamencie ojca. Jednak i tam nut nie było. Ale z czasem przypomniała sobie, że parę lat temu, gdy przekazała część pamiątek po ojcu dla Muzeum Miasta Łodzi, drugą część ofiarowała paryskiej Bibliotece Narodowej (Tansman mieszkał w Paryżu przez większość dorosłego życia; od 1938 r. był obywatelem Francji). I rzeczywiście znajduje się tam i partytura, i wyciąg fortepianowy opracowany już na emigracji w Stanach Zjednoczonych (o czym świadczą napisy na papierze nutowym „Hollywood, Los Angeles”). Zachował się również maszynopis libretta, które stworzył przyjaciel Tansmana Salvador de Madariaga, pisarz i dyplomata, orędownik jedności europejskiej i twórca jednego z projektów flagi UE. Poszukiwania „Złotego runa” trwały parę lat, a opracowanie – ponad rok. Dziś brytyjski magazyn „Opera” zapowiada premierę wśród 10 najważniejszych wydarzeń grudnia. Premier Małymózg To groteska spod znaku Alfreda Jarry’ego, a jej treść nie ma nic wspólnego z greckim mitem. Rozgrywa się w państwie o nazwie Cocagne (tłumaczonej w łódzkim spektaklu jako Kraina Szczęśliwości). Postaci mają znaczące imiona: król Tireboule (Strzałwgłówkę), premier – Prudent Courtecervelle (Ostrożny Małymózg), minister publicznego porządku – Barbare Matraque (Barbarzyńca Pałka), minister skarbu – Vincent Longuemain (Wincenty Długarączka), a minister sprawiedliwości – Tortueux Renard (Pokrętny Lis). Tytułowym złotym runem zaś jest obfita złota czupryna pewnego pana, strzyżonego co roku. Jest i wątek romansowy, ale całość ma gorzką wymowę, czemu trudno się dziwić, zważywszy na czas jej powstania. Dzieło zostanie wykonane w tzw. wersji semiscenicznej: soliści będą śpiewać z nut, ale muzyce towarzyszyć będą tancerze jako alter ego bohaterów oraz projekcje wideo. Reżyserią zajęła się Maria Sartova, mieszkająca od lat w Paryżu. Wcześniej śpiewaczka, ostatnia uczennica Ady Sari, zaprzyjaźniła się z Tansmanem, który zadedykował jej utwór „Osiem steli według Victora Segalena”. Dziś jest reżyserką operową i autorką dokumentalnych filmów telewizyjnych o kulturze. W tej dziedzinie czuje się uczennicą Bronisława Horowicza, którego również spotkała w Paryżu, jest więc osobą najbardziej odpowiednią do wystawienia „Złotego runa”. – Widocznie poszukiwania musiały trwać tak długo, żeby się wszystko udało – mówi Andrzej Wendland. – Przez ten czas poznałem panią Sartovą, a na stanowisku dyrektora Teatru Wielkiego pojawił się człowiek życzliwy przedsięwzięciu, Paweł Gabara. Wcześniej już znałem Łukasza Borowicza, zapalonego do sprawy. Nigdy dotąd nie udało się namówić teatru do pokazania oper Tansmana. Tylko Jacek Kaspszyk, kiedy był dyrektorem Opery Narodowej, dał się przekonać do wystawienia jednoaktówki „Przysięga”, choć premiera odbyła się już po jego odejściu. Niesamowici łodzianie Życie Aleksandra Tansmana mogłoby posłużyć za kanwę kilku filmów. Urodzony w 1897 r. szybko rozpoznał swoje muzyczne powołanie. We wczesnej młodości przyjaźnił się z o trzy lata starszym Julianem Tuwimem i o trzy lata młodszym przyszłym wielkim dyrygentem Pawłem Kleckim. Rodziny przezwały ich trzema muszkieterami. Chłopcy pojechali razem do Warszawy na studia, gdzie wynajmowali wspólny pokój na Chmielnej; Aleksander i Julian studiowali prawo, Paweł – filozofię. Aleksander i Paweł pozostali także przy muzyce – wcześniej, w Łodzi, obaj grali już (Paweł na skrzypcach, Aleksander współpracował jako pianista) w Łódzkiej Orkiestrze Symfonicznej, poprzedniczce dzisiejszej filharmonii. W 1919 r. na pierwszym w wolnej Polsce konkursie kompozytorskim 22-letni Tansman zdobył I i II nagrodę oraz wyróżnienie (utwory nadsyłano anonimowo). Pikanterii wydarzeniu dodaje fakt, że w jury znalazł się znany ze swej zachowawczości prof. Piotr Rytel, który uczył Tansmana kontrapunktu i oficjalnie odmawiał mu talentu. Krytycy zgodnie odrzucili twórczość młodego kompozytora, częściowo z powodów antysemickich, ale też dlatego, że była dla nich zbyt nowatorska. Artysta wyemigrował więc do Paryża, gdzie zaczynał jako pomocnik piekarza, ale szybko wszedł w środowisko muzyczne. Popierany przez samego Maurice’a Ravela, z czasem stał się ważną postacią ówczesnej awangardy, zaprzyjaźnionym z Grupą Sześciu, Igorem Strawińskim (o którym napisał jedną z pierwszych monografii) i Szkołą Paryską. Jego dzieła wykonywali najwybitniejsi muzycy epoki, a w latach 1932–33 odbył tournée dookoła świata i był gościem cesarza Japonii i Mahatmy Gandhiego. Przyjaźni z Charliem Chaplinem zawdzięczał życie – to Chaplin w 1941 r. zorganizował jego emigrację do Stanów Zjednoczonych, dosłownie w ostatniej chwili. W Ameryce Tansman stał się cenionym twórcą muzyki filmowej, a za muzykę do filmu „Paris Underground” otrzymał – jako pierwszy kompozytor z Polski – nominację do Oscara. Po wojnie wrócił do Paryża. Polskę odwiedzał w ostatniej dekadzie życia i był przyjmowany już zupełnie inaczej: wykonano kilka jego utworów, otrzymał honorowe członkostwo Związku Kompozytorów Polskich. Związki z krajem urodzenia podkreślał przez całe życie. Muzyka ze skrzyni Tymczasem Paweł Klecki też szybko wyjechał z Polski, ale do Berlina. Studiował dyrygenturę u samego Wilhelma Furtwänglera, który tak zafascynował się talentem swego pupila, że przyjął go na swojego asystenta w Filharmonii Berlińskiej i pozwolił mu zadyrygować tą orkiestrą już w wieku 25 lat. Jednocześnie Paul Kletzki – tak pisał w Niemczech sw