Lekcje prof. Marii Janion wciąż są aktualne

Od kilku lat nie słyszeliśmy jej słów, nie udzielała się w mediach, ale jesienią przesłała list – na Kongres Kultury. Napisała w nim gorzko, że „naród, który nie umie istnieć bez cierpienia, musi sam sobie je zadawać” i że jesteśmy świadkami zaplanowanego powrotu kultury epigońskiego romantyzmu: „kanon stereotypów bogoojczyźnianych i Smoleńsk jako nowy mesjanistyczny mit mają scalać i koić skrzywdzonych i poniżonych przez poprzednią władzę. Jakże niewydolny i szkodliwy jest dominujący w Polsce wzorzec martyrologiczny! Powiem wprost – mesjanizm, a już zwłaszcza państwowo-klerykalna jego wersja, jest przekleństwem, zgubą dla Polski. Szczerze nienawidzę naszego mesjanizmu”. List stworzył klamrę dla innego słynnego wystąpienia Marii Janion, na przerwanym przez stan wojenny Kongresie Kultury Polskiej w 1981 r. Mówiła wtedy o Solidarności jako szansie na wielki ruch intelektualny. Ostrzegała jednak, że jeśli tak się nie stanie – zostaniemy na poziomie romantyzmu krajowego. I rzeczywiście, stan wojenny wpędził nas na powrót w bogoojczyźniane stereotypy. Znów nas uwięził w XIX w. „Nie potrafimy budować wspólnoty na wartościach obywatelskich, a nie na narodowych mitach” – mówiła profesor w 2006 r., w znakomitym filmie Agnieszki Arnold „Bunt Janion”, który w telewizji został pokazany dopiero cztery lata później – bo Janion była już wtedy niewygodna. Można dziś znaleźć ten film w internecie, ale o kolejnej emisji trudno marzyć. W Polsce – jak mówiła – obracamy się w zaklętym kręgu kompleksów, poczucia wyższości i niższości, niemożliwość wyjścia z tych opozycji jest dla narodu zgubna. A mesjanizm jest naszym przekleństwem, tłumi nasz rozwój, bowiem ci, którzy kultywują myśl o własnej ofierze, są zwykle obojętni na cierpienia innych. Minęło 10 lat i mamy triumf wszystkiego, przed czym Janion przestrzegała. A tymczasem romantyzm mógł być szkołą wolności. Czas pierwszej Solidarności miał być początkiem tworzenia społeczeństwa obywatelskiego – gdyby nie został przerwany. Janion wielokrotnie pisała o tych antynomiach romantycznych – wyzwolonej sile wyobraźni, o najważniejszym źródle polskiej poezji, ale i o zgubnym mesjanizmie. W latach 90., widząc schyłek paradygmatu romantycznego, przypominała („Do Europy tak, ale z naszymi umarłymi”) o idei łączności żywych z umarłymi, o łączności z przeszłością. Wiele razy mówiła też, że w polskim patriotyzmie istnieje ciemna strefa granicząca z obłędem i śmiercią. Syzyf i Prometeusz Romantyzm wziął się u niej z Kresów. Zainteresowanie ciemnym patriotyzmem, jak mówiła, charakteryzuje ludzi stamtąd. Urodziła się w Mońkach na Białostocczyźnie, Wilno pozostało dla niej wzorcem światowego miasta – wielojęzycznego i wielokulturowego. O swoim dzieciństwie opowiadała w pierwszym tomie wywiadu rzeki z Kazimierą Szczuką „Niedobre dziecię”. W jej opowieści była przede wszystkim dzielna matka (ojciec alkoholik szybko zniknął ze sceny), która nadludzkim wysiłkiem starała się wykierować na ludzi ją i jej brata. Jednak byli tak biedni, że Marię musiała wziąć na wychowanie ciotka. O mały włos jej edukacja nie skończyłaby się na szkole podstawowej i zawodzie krawcowej – w końcu jednak udało jej się dostać do elitarnej szkoły w Wilnie, która wraz z wybuchem wojny przestała być elitarna. Z tej opowieści o dzieciństwie zapadają też w pamięć jej listy młodzieńcze, niezwykle ambitne listy lektur do przeczytania, świadczące o wielkim głodzie wiedzy. I własne przekłady Rilkego, które robiła w czasie wojny. W ten sposób chciała już jako dziewczyna odzyskać język kultury zawłaszczony przez wojnę. Ze wspomnień wojennych niesłychanie ważny był dla niej obraz wileńskich Żydów pędzonych z getta do Ponar na rozstrzelanie. Wtedy, w młodzieńczym odruchu, poprzysięgła zemstę. A temat żydowski był później stale obecny w jej książkach. Ją samą wzięto za Żydówkę w 1968 r., kiedy w Wyższej Szkole Pedagogicznej potępiła kampanię antysemicką. W latach 70. zaangażowała się w działalność opozycyjną, była jedną z założycielek Towarzystwa Kursów Naukowych i Uniwersytetu Latającego. W filmie Arnold widzimy Janion w jej mieszkaniu – książkowej twierdzy, świetnie opisanej w jednej z rozmów Barbary Łopieńskiej. Komentuje bieżące wydarzenia, przygotowuje wycinki z gazet do kolejnej książki, nie ustaje w wysiłku. Ten właśnie wysiłek interpretacji, pogłębionego myślenia, jest dla niej wyznacznikiem wzorca humanisty. „Machina medialna nie dopuszcza, żebyśmy zastanowili się nad sobą” – mówi w filmie. Ten proces rozproszenia dziś jest jeszcze bardziej wszechogarniający. Tymczasem Janion nieustająco przywoływała w książkach i na wykładach ideał samopoznania. „Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś” – brzmi tytuł jednej z jej książek. Często przywoływała też tragiczny mit Syzyfa. U samego szczytu doznaje on jednocześnie klęski i momentu rozpoznania, że to, co zrobił, jest tak nikłe. Daremne bohaterstwo łączy się ze zdobytym przez niego rozpoznaniem istoty swojego losu. Samą Janion, nieustającą w wysiłku interpretacji tekstów kultury, a z drugiej strony – w pracy nauczycielskiej, nazywano Syzyfką. „Skoro już się istnieje, trzeba wtaczać ten swój głaz pod górę, nie ma wyjścia” – mówiła. Życie zostało dane i trzeba w nim wytrwać do końca, mając świadomość znikomości wszystkiego, co się robi, i braku oparcia w transcendencji. Natomiast życie bez literatury byłoby nie do zniesienia. „Pracowałam w nastroju takim, że konieczne jest zbudowanie imperium intelektualnego, w którym literatura jest domeną autonomiczną, a tragizm wyrazem ludzkiej samowiedzy” – mówiła Szczuce. Z drugiej strony pojawia się u niej często mit Prometeusza i etos prometejsko-socjalistyczny, zakładający konieczność pracy u podstaw – społecznego działania dla wspólnoty. W jej postaci te dwa mity się spotykały w powołaniu nauczycielki. Była tak oddana uczniom, że potrafiła odezwać się do znajomego: „Czy ty jesteś student, żebym ja się z tobą spotykała?”. Bo dla studentów zawsze miała czas. Z Gustawów w Konradów „Jak czeladnicy w średniowiecznym cechu uczyliśmy się od niej tajników zawodu. Jak adepci w romantycznym sprzysiężeniu byliśmy wtajemniczani w spełnianie powołania” – mówiła Małgorzata Czermińska, profesor Uniwersytetu Gdańskiego, niegdyś uczestniczka słynnego seminarium w Gdańsku z końca lat 70. i początku 80. Niedostępne po polsku książki tłumaczyli sami, dyskutowali o literaturze, filozofii i sztuce zupełnie inaczej, niż to było wtedy przyjęte na uniwersytecie. Bywali tam studenci, artyści, ale i ludzie z miasta. Przewinęli się przez to seminarium m.in. Stefan Chwin, Paweł Huelle czy Izabela Filipiak. Rozmawiali o doświadczeniach granicznych i o przekraczaniu granic – z tych dyskusji narodził się cykl książek „Transgresje”. Dziś sięgam po tom „Dzieci”, „Odmieńców” czy „Galerników wrażliwości” i, choć tomy się rozpadają, znajduję tam niesłychanie bogaty wybór ważnych tekstów kultury. Aż się prosi, żeby ktoś te doskonałe antologie wznowił. „Transgresje” były próbą pokazania świata z perspektywy innych – wykluczonych, szaleńców, Żydów, kobiet, dzieci. Znalazły później kontynuację w postaci kolejnych książek Janion. Chwin opowiadał, że z seminarium pozostało mu przede wszystkim traktowanie literatury jako czegoś ważnego i poważnego, bez czego ludzkie życie jest ubogie. Seminarium i „Transgresje” były miejscem oporu wobec rozmaitych form opresji. Literatura miała też bezpośredni wpływ na życie, bo studenci Janion z seminarium poszli pod stocznię w roku 1980. Z Gustawów przemi