Jaki los czeka Muzeum II Wojny Światowej?

Muzeum położone jest w stoczniowej części Gdańska, nad kanałem Raduni – niedaleko stąd do Targu Rybnego i Starego Miasta. I wystarczy kilkanaście minut marszu, by dotrzeć do Europejskiego Centrum Solidarności wybudowanego na terenie dawnej Stoczni Gdańskiej, w której, gdy nosiła jeszcze imię Włodzimierza Lenina, w 1980 r. narodził się wielki ruch społeczny. Muzeum i ECS spinają obszar, który systematycznie traci swój stoczniowy, przemysłowy charakter, stając się postindustrialną dzielnicą kultury, sztuki, rozrywki. Wystająca ukośnie z ziemi bryła Muzeum wprowadza w błąd, bo choć swym kształtem i kolorem agresywnie domaga się uwagi, to jednak to, co najważniejsze, niczym w fabrykach pracujących na rzecz wojny, kryje się głęboko pod ziemią. Zwiedzający muszą najpierw zejść jedno piętro, by dostać się do budynku, gdzie wsysa ich obszerny hall. Zdezorientowanych w pustej przestrzeni przechwytują woźni i kierują do wind z poleceniem, by zjechać na poziom -3, kilkanaście metrów pod powierzchnię. Tam dopiero szczęśliwcy posiadający bilet – dzienny limit zwiedzających to 2 tys. osób, w weekendy szybko się wyczerpuje – mogą przekroczyć próg ekspozycji. Frekwencji niewątpliwie sprzyja rozgłos, jaki przyniosła wojna wydana wystawie i jej twórcom przez ministra kultury oraz wspierające go środowiska polityczne PiS. Bez tej zupełnie niepotrzebnej promocji wystawa i tak szybko zyskałaby szerokie uznanie – wielu zwiedzających, mimo że Muzeum II Wojny Światowej otwarto zaledwie 23 marca, decyduje się przyjść po raz kolejny. Dlaczego? Bo takiej wystawy jeszcze nie było. Wojennych muzeów, często znakomitych i cieszących się uznaniem publiczności, nie brakuje. Wystarczy wspomnieć Muzeum Powstania Warszawskiego, które po otwarciu w 2004 r. błyskawicznie stało się jedną z najważniejszych instytucji kształtujących swą ekspozycją i programem społeczne wyobrażenie o Warszawie i jej historii w najbardziej dramatycznym momencie. W Mińsku i Kijowie działają jeszcze od czasów radzieckich Muzea Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Druga wojna światowa ma swe muzea w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, Holocaust – najtragiczniejszy aspekt wojny upamiętnia wiele instytucji na całym świecie. W ten gęsty krajobraz wcisnęła się po ośmiu latach przygotowań nowa propozycja opowieści o tym, co działo się w latach 1939–45. A w istocie o tym, co rozpoczęło się jeszcze w 1914 r. i w zasadzie nigdy w pełni nie zakończyło. Historycy wciąż odkrywają nowe dokumenty, odsłaniają nieznane fakty i nierzadko podważają dotychczasową wiedzę. Wystarczy polsko-ukraiński spór o interpretację tragedii wołyńskiej 1943 r. i rolę UPA czy kwestie zaangażowania ludności cywilnej w krajach okupowanych w eksterminację Żydów. Wątpliwościami i naukowymi sporami historyków żywią się politycy, czując, że wydarzenia sprzed 60–70 lat ciągle do żywego rozpalają społeczne emocje. Tak jakby wojna nie zakończyła się, tylko dopiero miała wybuchnąć. Przegrani zwycięzcy Muzeum II Wojny Światowej ze swą wystawą wkroczyło w sam środek wszystkich tych różnorodnych, nierzadko sprzecznych, opowieści z nową propozycją. Jej istotą jest złamanie prowincjonalizmu dominujących narracji o wojnie i jej doświadczeniu. Amerykanie w swym muzeum w Nowym Orleanie przekonują, że to oni stali na czele sił dobra, które pokonały oś zła. Rosjanie, jako spadkobiercy Związku Radzieckiego, nieustannie podkreślają swą kluczową rolę w pokonaniu faszyzmu, który ciągle ich zdaniem podnosi głowę – i wskazują na Ukrainę po Majdanie rządzoną jakoby przez faszystowskich puczystów w Kijowie. Ukraina z kolei dokonuje rewizji zarówno spuścizny Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, jak i walki UPA. Wyjątkowość Holocaustu powoduje, że w upamiętniających Zagładę instytucjach nie ma już zazwyczaj miejsca na inne historie. Tymczasem druga wojna była doświadczeniem totalnym, które bezpośrednio i pośrednio zaangażowało cały świat i dotknęło zwłaszcza ludność cywilną. Ten totalny wymiar wojny najpełniej odczuli mieszkańcy Rzeczpospolitej, płacąc za nią tragicznie paradoksalną cenę bycia przegranymi zwycięzcami. Bo choć znaleźliśmy się w obozie zwycięzców, to straciliśmy terytorium, a rok końca wojny oznaczał jednocześnie początek nowego zniewolenia. Ten paradoksalny wymiar polskiej historii dał legitymację i jednocześnie stał się napędem dla przygotowania opowieści, jaka w Muzeum II Wojny Światowej pochłonie zwiedzającego tuż za wejściową bramką. Doskonałym kluczem do jej zrozumienia są słowa prof. Joanny Muszkowskiej-Penson, walczącej w Związku Walki Zbrojnej i więźniarki obozu koncentracyjnego w Ravensbrück, z opublikowanego w „Gazecie Wyborczej” listu, jaki skierowała do ministra kultury Piotra Glińskiego w proteście przeciwko wojnie prowadzonej przez niego z wystawą i jej autorami: „Już trzykrotnie byłam w tym Muzeum i bez wahania mogę powiedzieć, że to miejsce, które uczy pokory i mimo swej przerażającej wymowy daje nadzieję zwycięstwa dobra nad złem”. Wymowa wystawy jest antywojenna, co zresztą skwapliwie podkreśla dr hab. Rafał Wnuk, jeden z czterech, obok prof. Pawła Machcewicza, dr. Janusza Marszalca i dr. Piotra Majewskiego, autorów programu ekspozycji. Cel ten został osiągnięty przez niezwykłe połączenie treści narracji z jej formą, opierające się na paradoksach i opozycjach. Wystawa poraża swym ogromem i złożonością, choć nie ujawniają się one od razu. Pomieszczenia ekspozycyjne tworzą betonowy labirynt ukryty po obu stronach osi – jasnego korytarza, gdzie można przysiąść i złapać oddech. To konieczne, bo uczciwe, choć pobieżne obejrzenie wymaga 4–5 godzin. Jeśli ktoś ambitnie nastawia się na odbiór wszystkich materiałów multimedialnych (400 minut nagrań) i przeczytanie wszystkich opisów (1,3 tys. stron), powinien rozłożyć zadanie na wiele dni. Dzwon w labiryncie Nikt tak jednak nie ogląda wystaw, mało kto też przegląda przed zwiedzaniem katalog i plan wystawy, które organizują treść w czytelne bloki (Droga do wojny, Groza wojny, Długi cień wojny) i sekcje (jest ich 18). Wystarczy chwilę przyjrzeć się wizytującym, by dostrzec, że po zanurzeniu w labiryncie szybko zaczynają poszukiwać punktu zaczepienia – szczegółu, konkretu personalizującego historię: opowieści o rodzinnym mieście, które zostało zbombardowane w pierwszych dniach września 1939 r., śladu własnych krewnych zaangażowanych w historyczne wydarzenia. – O, mam takie cztery łyżki – wykrzykuje zwiedzająca do koleżanek na widok znajdującej się na ekspozycji zastawy stołowej. Innych zatrzymuje banalna, wydawałaby się, maszyna do szycia. Rafał Wnuk wspomina, jak Muzeum odwiedził znany duński urbanista Jan Gehl: – Wpadł na pół godziny, bo sądził, że zmusza się go do obejrzenia kolejnego prowincjonalnego muzeum, został znacznie dłużej, odkrywając m.in., że na wystawie nie zabrakło odniesień do Danii. Czesi z uznaniem dostrzegają, że w opowieści o dojrzewaniu wojny pojawia się nie tylko zajęcie ich kraju przez Niemcy, lecz także aneksja Zaolzia przez II Rzeczpospolitą. Wielu Niemców szczególnie mocno przeżywa umieszczony w końcowej części wystawy dzwon z pasażerskiego statku „Wilhelm Gustloff”, zatopionego 30 stycznia 1945 r. na Bałtyku przez radziecką łódź podwodną. Tak jakby ten właśnie konkretny, pamiętający tragedię przedmiot wywoływał krystalizację świadomości i emocjonalny wstrząs odsłaniający prawdę, że wystawa nie jest w istocie o wojnie, tylko o nas. Polakach, Niemcach, Czechach, Słowakach, Ukraińcach, Duńczykach, Żydach i wszystkich tych, którzy stanęli z bronią naprzeciw siebie jako narody i państwa, lecz zadawali cierpienia i musieli cierpieć jako zwykli ludzie. Prof. Muszkowska-Penson pisze: „Moje przyjaciółki, współwięźniarki z celi małoletnich (wiek 15–17 lat), które zginęły w Ravensbrück, albo rozstrzelane, albo po bestialskich operacjach doświadczalnych, nie mają dziś grobów. Dla mnie to Muzeum było jedynym miejscem przywrócenia im pamięci” i dodaje pod adresem ministra kultury: „Pan mi to miejsce odebrał”. Wystawa angażuje emocjonalnie większość zwiedzających, niezależnie od wieku. Jest ona, by użyć komputerowego słownictwa, rodzajem interfejsu umożliwiającego każdemu zbudowanie opowieści o wojnie odpowiadającej rodzinnym doświadczeniom, własnej pamięci i wrażliwości, w końcu zainteresowaniom. Miłośnicy militariów docenią