Król Artur ikoną popkultury

Film „Król Artur: Legenda miecza” w reżyserii Guya Ritchiego to wizja oszałamiająca tempem i efektami specjalnymi, lecz nieszczególnie wierna kanonicznej wersji opowieści o legendarnym brytyjskim monarsze (można założyć, że jednak nie znał kung-fu). Krytycy narzekają, komercyjnego sukcesu też chyba nie będzie. Coś więc się Ritchiemu nie udało – tylko co? Czy reżyser chciał rzucić wyzwanie amerykańskim superprodukcjom o superbohaterach? A może zrobił Brytyjczykom film ku pokrzepieniu serc, w wigilię brexitu? Albo po prostu chciał się zabawić kolejną brytyjską świętością, po Sherlocku Holmesie, bo może sobie pozwolić na budżety, których inni nie uciułają? Tak czy owak, jeśli komuś nie w smak filmowa wizja Ritchiego, zawsze może sięgnąć po fascynującą Trylogię Arturiańską Bernarda Cornwella, której pierwszy tom – „Zimowy monarcha” – w nowym wydaniu ponownie trafił na półki polskich księgarni. Może też obejrzeć w telewizji powtórkę któregoś z okołoarturiańskich seriali. Gdzie nie spojrzeć, czyha król Artur ze swoją drużyną. Smok Bolesław Mit arturiański był jednym z brytyjskich hitów eksportowych już w średniowieczu. Dowody na jego recepcję i reinterpretację w Polsce można datować na XIII w. i prowadzą na dwór księcia wielkopolskiego Przemysła I. Choć zdaniem historyka Wojciecha Górczyka ślady recepcji legend arturiańskich znajdują się również w starszej o całe stulecie „Kronice polskiej” Galla Anonima. W opublikowanym w czasopiśmie naukowym „Kultura i Historia” artykule „Ślady recepcji legend arturiańskich w heraldyce Piastów czerskich i kronikach polskich” Górczyk zwraca uwagę na to, że Bolesław Krzywousty, wojujący z Pomorzanami, określony został mianem smoka. Ten mógłby symbolizować szatana, ale taka interpretacja nie ma sensu, mamy wszak do czynienia z chrześcijańskim władcą pokonującym pogan. Najpewniej więc chodzi o analogię do obrazu Artura-smoka z legendy, którą wykształcony we Francji kronikarz musiał dobrze znać. – Ślady recepcji legend arturiańskich znajdujemy też w XIII-wiecznej „Kronice Wielkopolskiej”, a jej namacalny dowód to oczywiście freski w Siedlęcinie – mówi Górczyk, nawiązując do datowanych na 1346 r. polichromii w tamtejszej wieży książęcej, sławiących przewagi sir Lancelota, jednego z Arturowych rycerzy. Historyk podkreśla przy tym, że legendy arturiańskie w średniowieczu miały zgoła odmienny kształt od ich dzisiejszych, popkulturowych wersji. Ich zadaniem była chociażby legitymizacja władzy. – Różne elementy tej legendy będą w różny sposób przyswajane przez różne warstwy. Dla władcy jest ważna sama symbolika Artura i Lancelota, a dla rycerstwa zdecydowanie bardziej sam Lancelot. Władcy będą też akcentować pewne elementy legend. Dla Przemysła I Graal symbolizował utraconą koronę Królestwa Polskiego. Rewolwerowiec i roboty Niewiele się zmieniło. Król Artur to niewyczerpane źródło inspiracji dla kultury, w tym popularnej. On sam, jego sojusznicy i wrogowie, przewijają się przez karty setek mniej lub bardziej udanych książek, od „Jankesa na dworze króla Artura” Marka Twaina, przez „Czyny króla Artura i Rycerzy Okrągłego Stołu” Johna Steinbecka, aż po „Mroczną wieżę” Stephena Kinga, gdzie jeden z rewolwerowców posługuje się bronią z przetopionego Excalibura. O legendzie arturiańskiej możemy też słuchać – od oper Wagnera, przez klasykę rocka, w tym Pendragon (oczywiście) i Led Zeppelin, aż po niezliczone legiony metalowców reprezentowanych przez kilka zespołów o nazwie Camelot, kilkanaście Excaliburów i tysiące tekstów czerpiących z arturiańskich mitów. Jest też brytyjska legenda łakomym kąskiem dla kina i telewizji – od ekranizacji powieści Twaina z 1949 r. z Bingiem Crosbym w roli Jankesa po… nie, nawet nie „Legendę miecza”. Jeszcze w tym miesiącu czeka nas bowiem premiera filmu „Transformers: Ostatni rycerz”, w którym ktoś na kształt Lancelota prawdopodobnie ocali Ziemię od zagłady w wyniku wojny pomiędzy ludźmi a zmiennokształtnymi robotami z kosmosu. A dodać do tego trzeba popularność książek, filmów, seriali i gier, które do przewagi rycerzy Okrągłego Stołu odwołują się w sposób niebezpośredni, choćby „Grę o tron” czy „Wiedźmina” – zarówno sagę Sapkowskiego, jak i grę. – Nie wydaje mi się, byśmy mieli do czynienia z wyjątkowym renesansem tej tematyki. To powraca falami, co kilka lat. Kiedy byłem dzieckiem, też mieliśmy swój wielki film arturiański, czyli „Excalibur” Johna Boormana, a potem były „Rycerz Króla Artura” i „Król Artur” z Clive’em Owenem. Jestem pewien, że za kilka lat będziemy świadkami kolejnej filmowej interpretacji legend arturiańskich – uważa Simon Keegan, dziennikarz i historyk, autor książek „Pennine Dragon” i „The Lost Book of King Arthur”. Sam Keegan uwielbia książki Bernarda Cornwella o Arturze, za to nie podoba mu się serial telewizyjny „Przygody Merlina” z 2008 r. – Fabuła była bardzo irytująca, a bohaterowie głupkowaci. Sam Merlin natomiast przypominał Harry’ego Pottera. Podoba mi się za to serial „Camelot”, z Evą Green w jednej z głównych ról. Zdaniem brytyjskiego historyka „Król Artur” z Owenem bardzo dobrze oddawał tło historyczne, ale już aktorsko nie przekonał. „Excalibur” – odwrotnie, nie trzymał się zbyt wiernie prawdy historycznej, ale jako niemal operowa reinterpretacja „Le Morte D’Arthur” Thomasa Malory’ego sprawdził się znakomicie. – Ale w innych filmach również kryją się elementy arturiańskich legend. Zarówno Gandalf z „Władcy pierścieni”, jak i Obi Wan z „Gwiezdnych wojen” mają w sobie coś z Merlina. Niemniej uważam, że naprawdę wspaniały, wierny historycznej prawdzie film o królu Arturze wciąż jeszcze przed nami – dodaje Keegan. Między sercem a rozumem Kultura masowa żeruje na mitach, przetwarza je, obnaża, dekonstruuje, ale że natura – a już na pewno natura ludzka – nie znosi pustki, często proponuje w ich miejsce coś nowego. Wojciech Górczyk zwraca uwagę na postępujący proces, właściwie już skończony, demitologizacji legendy arturiańskiej, ale i przeciwny mu nurt remitologizacji jej wybranych elementów. – Elementem demitologizacji jest choćby „Król Artur: Legenda miecza” czy wcześniejszy „Król Artur”. W tych filmach następuje odarcie legendy z magii. Z kolei w serialach, jak „Młody król Artur” czy „Przygody Merlina”, jest magia, ale jest to tak bajkowe, że nikt nie ma wątpliwości, że to bajka – zauważa Górczyk. Dodaje przy tym, że jedna ze składowych arturiańskiej legendy wymknęła się racjonalistom. Chodzi o Graala, który za sprawą książki „Święty Graal, święta krew” Michaela Baigenta, Richarda Leigha i Henry’ego Lincolna powrócił do sfery mitu. – Remitologizacja zaspokaja jednocześnie dwie sprzeczne potrzeby współczesnego zracjonalizowanego społeczeństwa: potrzebę racjonalizacji oraz potrzebę wiary w wydarzenia irracjonalne. Tylko mit ma taką moc. Baigent, Leigh i Lincoln świetnie to zrozumieli, dając ludziom irracjonalną historię podpartą pseudonaukową wiedzą, która dla laika staje się naukowa – tłumaczy Górczyk. – Mity średniowieczne były dla ówczesnych ludzi wiarygodne. Wierzono na przykład w smoki i jeszcze w encyklopedii Jakuba Kazimierza Haura z XVII w. czy u Benedykta Chmielowskiego w XVIII w. są opisywane jako realne zwierzęta. Ponieważ dzisiaj te mity straciły wiarygodność, pojawiają się nowe, jak choćby ten o Graalu, czyli o potomkach Jezusa, czy o przepowiedniach, które Matejko zawarł w swych obrazach. Ważne, żeby współczesny mit miał pozór naukowości. Simon Keegan, który z demitologizacji legendy arturiańskiej uczynił swą profesję, uważa, że odzierając rycerzy Okrągłego Stołu z magii, oddaje im przysługę. W wydanej przed rokiem książce „Pennine Dragon” dowodzi, że Artur istniał naprawdę, nazywał się Arthwys ap Mar i był dzielnym księciem Yorku. Teorie Keegana znajdują w Wielkiej Brytanii coraz większy poklask, nie tylko wśród żądnych sensacji czytelników, ale i w kręgach naukowych. Chociaż, kto wie, może to tylko przebrana za naukę remitologizacja… – Prawda historyczna o Arturze jest wspanialsza niż mit. Był człowiekiem, któremu ud