Czas na kobiece biografie

Nieraz już o tym rozmawiałyśmy w swoim gronie – że ty nic o nas nie wiesz! A przecież my jesteśmy. Siedzimy takie smutne i samotne, bo nikt do nas nie zagląda. Wycieczki szkolne jakoś nas omijają, zawsze idą tam, gdzie są chłopaki” – zaczyna Anna Dziewit-Meller swoje „Damy, dziewuchy, dziewczyny. Historię w spódnicy”. To książka o wybitnych Polkach, o których zapomnieliśmy. – Wybierałam takie bohaterki, które mają ciekawe życiorysy. Ale też te, które żeby osiągnąć sukces, musiały stawić czoła czy to konwenansom, czy systemowi, czy rodzinie. I które wbrew różnym przeszkodom miały w mianowniku płeć, szły do przodu i robiły swoje – mówi autorka książki. Popyt na takie publikacje jest. I to duży. Książka Dziewit-Meller jeszcze przed publikacją cieszy się zainteresowaniem w mediach, tych tradycyjnych i społecznościowych. Ale to też część światowych trendów. Dedykowane dzieciom „Opowieści na dobranoc dla młodych buntowniczek. 100 historii niezwykłych kobiet” Eleny Favili i Francesci Cavallo, które właśnie trafiły na polski rynek wydawniczy, to najhojniej sfinansowana oryginalna publikacja w dziejach crowdfundingu – ludzie wpłacili na nią ponad milion dolarów. Publikacje te w różny sposób próbują opowiedzieć to, co w historii jeszcze nie zostało opowiedziane, a dawno powinno. Prawa pamięć Niszę na rynku pierwsze zaczęły wypełniać Znak (seria Horyzont) i wydawnictwa prawicowe: Fronda czy Zona Zero. Mamy serię autorstwa Anny Herbich: „Dziewczyny z Powstania”, „Dziewczyny z Syberii”, „Dziewczyny z Solidarności”; Agnieszki Lewandowskiej-Kąkol: „Dziewczyny od Andersa”, „Dziewczyny z konspiry”; Szymona Nowaka: „Dziewczyny wyklęte”, „Dziewczyny wyklęte 2” czy Łukasza Modelskiego „Dziewczyny wojenne”. Lektura tytułów budzi pewne zdziwienie – bo w opisywanych przez autorów wydarzeniach nie biorą udziału „kobiety”, a jedynie niefrasobliwe „dziewczyny”. A może to właśnie dziewczyny miały czytać „Dziewczyny z Syberii” i w pakiecie z książką nabyć koszulkę z napisem: „Polka? Od razu widać po charakterze! Dziewczyny z Syberii – pamiętamy!”? Zupełnie jakby ta literatura była adresowana do radykalnej młodzieży z patriotycznymi hasłami na ustach i piersiach. Bohaterki tych książek niefortunnie sprowadzono do nie do końca poważnych „dziewczyn”. I tylko pozornie o nich przypomniano. „Chciałabym mieć chłopca, a potem męża – szeptała księdzu ranna Perełka”, „Wyprasujesz mi wszy ze spodni? – żartował Józek na randkach z Wandą” – to fragmenty promujące „Dziewczyny wyklęte” Szymona Nowaka. Tyleż znamienne, co krzywdzące, bo w snutej przez Nowaka wizji historii mężczyźni walczą o ideały, a dziewczyny o względy mężczyzn. Kiedy tych drugich nie ma, pojawia się równie duży banał: „Było ciężko, ale jakoś wytrzymała” – pisze w niedawno wydanych „Dziewczynach z konspiry” Lewandowska-Kąkol. Jej sfabularyzowana opowieść o działaczkach konspiracyjnych na samej działalności opozycyjnej skupia się w najmniejszym stopniu. Męskie ramię – to przy nim jest według pisarki miejsce kobiety w wielkiej historii. Na podstawie książki Modelskiego TVP przygotowała serial pod zaskakującym tytułem „Wojenne dziewczyny”. Jego oglądalność utrzymywała się na poziomie 3 mln widzów, czyli wyższym, niż miał popularny, emitowany wcześniej, „Czas honoru”. Już potwierdzono przymiarki do drugiego sezonu. Dziewczęca pamięć Książka Anny Dziewit-Meller to propozycja z innej półki. Jej zbiór fabularyzowanych biografii wyjątkowych kobiet przypomina m.in. o Narcyzie Żmichowskiej, pisarce i publicystce, jednej z pierwszych działaczek na rzecz dostępu kobiet do edukacji. Czy Krystynie Krahelskiej, warszawskiej poetce, której „Hej, chłopcy, bagnet na broń” śpiewała cała okupacyjna Warszawa. Biografie te nie fruwają jednak w próżni, dzięki wpisaniu w ówczesną sytuację społeczno-ekonomiczną kobiet nabierają życia. Gęsto w tym zbiorze o ograniczeniach praw kobiet, niemożliwości decydowania o swoim życiu, o braku praw wyborczych czy braku dostępu do edukacji. I tak anegdotyczna wręcz historia o studiowaniu Zofii Stryjeńskiej na monachijskiej Akademii Sztuk – w męskim przebraniu i pod tożsamością brata – przeradza się u Dziewit-Meller w subtelny, ale jednak, głos niezgody. W „Opowieściach na dobranoc dla młodych buntowniczek” tej niezgody jest – paradoksalnie – znacznie mniej. Autorki zredukowały kobiece życiorysy do małych, często banalnych ilustracji. I tak Elżbieta I z dnia na dzień z więźniarki stała się monarchinią, Frida Kahlo, mimo choroby, wybitną malarką, a Zaha Hadid, irańska architektka, postawiła na swoim i została „królową krzywej” – od szerokich łuków w jej projektach. W zbiorze znalazły się też dwie Polki: Irena Sendlerowa, która ukrywała żydowskie dzieci przed jakimiś tam nazistami, i Maria Skłodowska-Curie, której znudziła się nauka w ukryciu przed złymi Rosjanami i postanowiła wyjechać do Paryża. Wszystkie te kobiety charakteryzował opór. Niestety, nie jest on w „Opowieściach…” wymierzony w konkretne mechanizmy wykluczania. Dyskryminacja ma tutaj twarz złośliwego ojca, upartego wuja, złego dyktatora. Odpowiedzialni za krzywdy kobiet są więc wyjątkowo niewrażliwi mężczyźni. A chyba nie o to chodziło. Szkolna niepamięć Zarówno „Damy, dziewuchy, dziewczyny…”, jak i „Opowieści na dobranoc…” zdają się celować w szkolną lukę, wypełniać białe plamy w szkolnych podręcznikach, które istnienie większości kobiecych bohaterek przemilczają, podobnie jak milczą o działających przez wieki mechanizmach wykluczania ze względu na płeć. Dlaczego? – Być może to pytanie powinno brzmieć: kto pisze podręczniki do historii i jaki cel mu przyświeca? Sama byłam zdumiona, jak bardzo niewiele wiem o niektórych z tych kobiet. Chodziłam do szkoły wiele lat temu, ale mam wrażenie, że lekcje historii polegały na uczeniu się wyłącznie o bitwach, bohaterach i mężach stanu – przyznaje Anna Dziewit-Meller. Z badania pod kierownictwem dr hab. Edyty Głowackiej-Sobiech wynika, że w podręcznikach do gimnazjum imienna obecność mężczyzn kształtowała się na poziomie od 90 do 93 proc., kobiety wymieniane z imienia czy/i nazwiska to zatem od 7 do 10 proc. bohaterów. – Wśród tych kobiet dominują postacie bogiń i kobiety o bardzo wysokich statusach, ale to nie znaczy, że nie ma w tej narracji chłopek, mieszczanek, bo one są, tyle że jako anonimowe, często zbiorowe postacie – przyznaje dr hab. Iza Skórzyńska, dydaktyczka historii w Instytucie Historii UAM. I dodaje: – Ktoś taki jak Maria Skłodowska-Curie jest w podręcznikach ewenementem. Choć w historii mamy wiele kobiet naukowczyń, podobnie zresztą jak artystek i polityczek, robotnic i rolniczek, których imiona i nazwiska, osiągnięcia i warunki życia potwierdzone są w źródłach. Zdaniem Skórzyńskiej historia kobiet od wielu lat powoli wchodzi do szkolnej narracji historycznej, ale nie jest priorytetem. Jeśli już kobiety pojawiają się w szkolnej edukacji, to często z łatką niezaspokojonych kochanek (tu np. Katarzyna Wielka) albo nudziar wszech czasów. Za taką uchodzi choćby Eliza Orzeszkowa, w rzeczywistości daleka od mało porywającego stereotypu matki Polki. W czasie powstania styczniowego eskortowała Traugutta do granicy Królestwa Polskiego, a po zesłaniu męża do guberni permskiej została w kraju i prowadziła bujne życie towarzyskie. W jakimś stopniu za ten stan odpowiedzialni jesteśmy wszyscy: – Reprodukujemy ten sposób opowiadania historii, w którym nadal ważna jest perspektywa polityczna, gdzie sprawcze są wielkie jednostki – zwraca uwagę dr hab. Skórzyńska. – Po drugie często nie mamy wrażliwości na obecność kobiet w źródłach. Na przykład Ewa Ossowska. W materiale filmowym z 16 sierpnia 1980 r. stoi obok Lecha Wałęsy na wózku akumulatorowym. Próbuje przekonać robotników do pozostania w stoczni. Podpisany został tylko Wałęsa. 33 lata później Andrzej Wajda w miejsce Ossowskiej stawia wąsatego mężczyznę. W filmie „Wałęsa. Człowiek z nadziei” nazwisko Ossowskiej nie padnie ani razu. W innych istniejących opracowaniach historycznych jest pisane z błędem (przez jedno „s”) albo zamiast niej wymieniana jest Henryka Krzywonos. O Ossowskiej będziemy pamiętać głównie dzięki pracy Marty Dzido – filmowi i książce o kobietach Solidarności – gdzie jest przypomniana wraz z Henryką Krzywonos, Aliną Pieńkowską i Anną Walentynowicz. One zatrzymały zmęczonych po trzech dniach strajku stoczniowców opuszczających zakład pracy. Strajk trwał dalej, wkrótce objął inne zakłady, co dało początek ogólnopolskiemu związkowi zawodowemu. Były też kobiety, które same się wykluczały. W filmie dokumentalnym „Solidarność według kobiet” na pytanie Marty Dzido o znikomą obecność kobiet przy Okrągłym Stole dziennikarka Janina Jankowska odpowiedziała: „No nie, przy Okrągłym Stole byłam ja, była Helenka Łuczywo. A pani chodzi o ten oficjalny? Ten duży? Tam jest tylko Grażynka [Grażyna Staniszewska]? Jedna jedyna? Kurczę, a w Magdalence nie było żadnej. Fakt. Jak byśmy wyraziły zgodę na to, że jest