Po co po raz kolejny budować polską listę lektur? Z kilku powodów. Po pierwsze, osobne obiegi literackie tworzą dziś swoje – także osobne – hierarchie. Po drugie, literatura coraz częściej bywa zaprzęgana do polityki. Po trzecie wreszcie – dzisiejsza szkoła ogranicza znajomość utworów literackich do minimum. Tymczasem kanon jest potrzebny – również po to, żeby o nim dyskutować, zmieniać go, rewidować. Tak właśnie traktujemy przygotowaną przez nas listę polskich lektur z ostatniego stulecia – jako propozycję nowej rozmowy o narodowym kanonie. Z uwzględnieniem wielu autorów i dzieł niedocenionych (m.in. Zuzanna Ginczanka, Zygmunt Haupt, Anna Świrszczyńska, Leo Lipski, Leopold Buczkowski). Stąd niektóre pozycje na poniższej liście mogą się wydać zaskakujące.
Chcieliśmy, żeby to była lista szeroka, nieoczywista, wydobywająca to, co rzeczywiście w polskiej literaturze ważne, i dobrze oddająca nasze doświadczenia historyczne. Staraliśmy się w najważniejszych książkach zobaczyć i kluczowe wydarzenia kształtujące naszą nowoczesną tożsamość, i najważniejsze nurty literackie. Dla zgłaszających swoje propozycje osób szczególnie istotna okazała się możliwość upomnienia się o dzieła zapomniane lub słabo obecne w powszechnym obiegu, choć na to zasługujące.
O wytypowanie propozycji do kanonu poprosiliśmy grono ludzi kultury: literaturoznawców, pisarzy, filozofów, kulturoznawców. Każdy z nich zgłosił od kilkunastu do stu pozycji. Braliśmy pod uwagę to, jak często pojawiał się dany tytuł wśród propozycji. A w przypadku kilku książek tego samego autora z podobnego gatunku pozostawialiśmy na liście jedną, pozostałe, alternatywne tytuły dodając poniżej, z adnotacją „zgłoszono również”. W ten sposób unikamy sytuacji, w której cała setka zostaje zdominowana przez kilka najgłośniejszych nazwisk: Gombrowicza, Miłosza czy Różewicza.
Kierowaliśmy się tym, co napisał Zbigniew Machej: „Kanon jest jak kręgosłup. Bez niego trudno stanąć samodzielnie na nogach, zrobić krok do przodu i wybić się na oświeconą, nieegoistyczną niepodległość”.
Zgłoszenia do kanonu „100 książek na stulecie” przesłali: Marek Bieńczyk, Wojciech Bonowicz, prof. Grażyna Borkowska, Stefan Chwin, Jacek Dehnel, Tomasz Fiałkowski, prof. Ryszard Koziołek, Hanna Krall, dr hab. Iwona Kurz, prof. Adam Lipszyc, Renata Lis, Zbigniew Machej, prof. Andrzej Mencwel, prof. Anna Nasiłowska, prof. Tadeusz Sławek, Mariusz Szczygieł, prof. Małgorzata Szpakowska, prof. Piotr Śliwiński.
Wszystkie jednostkowe zgłoszenia powyższych osób trafiły na stronę www.polityka.pl.
Kanon prezentujemy poniżej w kolejności chronologicznej, według dat publikacji książek.
1. BOLESŁAW LEŚMIAN, Łąka, 1920. Drugi zbiór wierszy Leśmiana. Znalazły się tu słynne ballady, takie jak „Świdryga i Midryga”, „Dusiołek”.
Zgłoszono również: Napój cienisty, 1936.
2. BRUNO JASIEŃSKI, But w butonierce, 1921. Tom wierszy sztandarowy dla polskiego futuryzmu.
Zgłoszono również: Pieśń o głodzie, 1922.
3. JULIUSZ KADEN-BANDROWSKI, Generał Barcz, 1923. Powieść polityczna przenikliwie opisująca strategie przejmowania i umacniania władzy wojskowych w II RP.
4. STEFAN ŻEROMSKI, Przedwiośnie, 1924. Powieść o odzyskiwaniu niepodległości i możliwych drogach rozwoju Polski. O idealistach, marzeniach i rozczarowaniu realnością. Dodała do imaginarium polskiego „szklane domy”.
5. MARIA PAWLIKOWSKA-JASNORZEWSKA, Pocałunki, 1926. Miniatury o codzienności i o miłości. Punkt odniesienia poezji miłosnej do dzisiaj.
6. TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI, Piekło kobiet, 1930. Do dziś aktualne felietony pokazują, że Boy był jednym z najważniejszych sojuszników kobiet w walce o ich prawa.
Zgłoszono również: Znasz-li ten kraj?, 1932.
7. STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ, Nienasycenie, 1930. Powieść o egzystencjalnym wtajemniczeniu. Tragigroteskowy obraz unicestwienia jednostki („Istnienia Poszczególnego”) oraz upadku całej kultury.
Zgłoszono również: Szewcy, 1934.
8. MICHAŁ CHOROMAŃSKI, Zazdrość i medycyna, 1932. Czerpiąca z kryminału powieść-eksperyment, w której zbrodnią jest zdrada, a dochodzenie ma miejsce w psychice bohatera.
9. JÓZEF CZECHOWICZ, Ballada z tamtej strony, 1932. „Bezbronne piękno – oto jego wiersze” – pisał Czesław Miłosz. W trzecim tomie katastroficznych wierszy Czechowicza słychać głos zza grobu.
10. JAROSŁAW IWASZKIEWICZ, Panny z Wilka; Brzezina, 1933. Najważniejsze polskie opowiadania, które w naszej kulturze funkcjonują równolegle ze znakomitymi ekranizacjami Wajdy.
Zgłoszono również: Młyn nad Utratą, 1934.
11. BRUNO SCHULZ, Sklepy cynamonowe, 1934. Przełom w polskiej literaturze, Schulz stworzył swój język i mit dzieciństwa.
Zgłoszono również: Sanatorium pod klepsydrą, 1937.
12. JÓZEF WITTLIN, Sól ziemi, 1935. Powieść o losach analfabety wcielonego do wojska – jeden z niewielu tak znakomitych literackich zapisów doświadczenia pierwszej wojny światowej.
13. CZESŁAW MIŁOSZ, Trzy zimy, 1936. Tom inny niż późniejsze, powojenne wiersze poety: katastroficzny, wizyjny i ciemny. Według niektórych badaczy najciekawszy głos poety.
Zgłoszono również: Ocalenie, 1945.
14. JULIAN TUWIM, Bal w Operze, 1936. Katastroficzny i satyryczny poemat wymierzał swoje ostrze w rodzący się faszyzm i sanację. Pokazuje pogoń władzy za „pieniądzem, seksem, obżarstwem”.
Zgłoszono również: Kwiaty polskie, 1940–46, wyd. 1949.
15. ZUZANNA GINCZANKA, O centaurach, 1936. Pragnęła pisać jak Tuwim, ale stworzyła swoją niezwykłą dykcję poetycką. Jest autorką jednego z najważniejszych polskich wierszy „Non omnis moriar”.
Zgłoszono również: Mądrość jak rozkosz, 1934–44, wyd. 2017.
16. MARIA KUNCEWICZOWA, Cudzoziemka, 1936. Mistrzowsko poprowadzona psychologiczna powieść Kuncewiczowej oddaje egzystencjalny niepokój jednostki-kobiety i opisuje stan bycia cudzoziemką w społeczeństwie.
17. STANISŁAW VINCENZ, Na wysokiej połoninie, 1936–79. Swoim napisanym z wielkim rozmachem cyklem epickim o Huculszczyźnie Vincenz wchodzi miejscami w przewrotną polemikę ze współczesną cywilizacją techniczną.
18. STANISŁAW REMBEK, W polu, 1937. Niesłusznie zapomniany znakomity nowoczesny pisarz batalistyczny. W tej powieści wrzuca czytelnika w sam środek okopu w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
19. WITOLD GOMBROWICZ, Ferdydurke, 1937. Nieśmiertelny traktat o uwięzieniu w formie, a przy okazji – cudowna satyra na szkolne stereotypy.
Zgłoszono także: Transatlantyk, 1953.
20. JULIAN PRZYBOŚ, Równanie serca, 1938. „Minimum słów, maksimum treści” to było hasło awangardystów, do którego stosował się Przyboś. Jego wiersze pełne są rozbudowanych metafor i fascynacji nowoczesnością.
21. BOLESŁAW MICIŃSKI, Podróże do piekieł i inne eseje, 1940. Arcydzieła eseju, w których autor szuka prawdy o świecie, ale też daje wgląd w polskie niepokoje czasu wojny.
22. KRZYSZTOF KAMIL BACZYŃSKI, Wiersze wybrane, 1942. Baczyński zginął w czwartym dniu powstania warszawskiego. Stał się najważniejszym poetyckim głosem czasu wojny.
23. JANUSZ KORCZAK, Pamiętnik, 1942. Najbardziej przejmujący utwór Korczaka: pozbawiona sentymentalizmu, beznamiętna obserwacja samego siebie na tle upiornej rzeczywistości getta.
24. ZOFIA NAŁKOWSKA, Medaliony, 1946. Jeden z najważniejszych traktatów o ludzkiej naturze, okrucieństwie i cierpieniu: „ludzie ludziom zgotowali ten los”.
Zgłoszono również: Granica, 1935.
25. TADEUSZ BOROWSKI, Pożegnanie z Marią, 1947. Nikt tak brutalnie nie wrzucił czytelnika w środek obozowej rzeczywistości. Doświadczenie drugiej wojny zostało przemyślane nie tylko w perspektywie narodowej czy historycznej, ale potraktowane jako wstrząs egzystencjalny.
26. TADEUSZ RÓŻEWICZ, Niepokój, 1947. Tom, w którym znalazł się słynny wiersz „Ocalony”, ukonstytuował sposób poetyckiego pisania o wojnie.
27. GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI, Inny świat, 1951. Przetworzone literacko doświadczenie łagrowe Herlinga-Grudzińskiego do dziś kształtuje polską pamięć o gułagach.
28. CZESŁAW MIŁOSZ, Zniewolony umysł, 1953. Miłosz pokazał, jak inteligencja uzależniała się od komunizmu. Karl Jaspers określił „Zniewolony umysł” jako znakomite studium „rozbicia człowieka na dwie osoby”.
Zgłoszono również: Traktat moralny, 1953.
29. WITOLD GOMBROWICZ, Dziennik, 1953–1966. Najważniejszy nieprawdziwy „Dziennik” w polskiej kulturze. Gombrowicz wiedział, jak narzucić swój obraz czytelnikowi.
30. LEOPOLD BUCZKOWSKI, Czarny potok, 1954. Jeden z najważniejszych obrazów wojny i Zagłady w polskiej literaturze. Wstrząsający, doskonały językowo i niesłusznie zapomniany.
31. TEODOR PARNICKI, Koniec „Zgody narodów”, 1955. Rozgrywająca się w II w. p.n.e. powieść, próba innego spojrzenia na historię.
32. MIRON BIAŁOSZEWSKI, Obroty rzeczy, 1956. Pierwszy tom poety, który wstrząsnął polską poezją. Nikt tak nie pisał o codzienności.
33. JULIAN STRYJKOWSKI, Głosy w ciemności, 1956. Debiut powieściowy, pierwsza książka z czterech przedstawiających żydowską ludność galicyjskich miasteczek sprzed pierwszej wojny światowej.
Zgłoszono również: Austeria, 1966.
34. MAREK HŁASKO, Pierwszy krok w chmurach, 1956. Debiutancki zbiór opowiadań autora nazywanego „głosem pokolenia”, którego rysem rozpoznawczym jest podejmowanie polemiki z estetyką socrealizmu.
35. LEOPOLD TYRMAND, Zły, 1956. Bestsellerowa powieść sensacyjna, która zapewniła Tyrmandowi rozgłos. Przemycona w niej krytyka powojennych porządków zwiastowała odwilż w polskiej literaturze.
36. KONSTANTY ILDEFONS GAŁCZYŃSKI, Wiersze, 1956. Niebieski ptak polskiej poezji w swojej osobności znalazł metodę: od groteski, przez surrealizm, po wiersze egzystencjalne. I nie ma w tym sprzeczności.
37. JAN JÓZEF SZCZEPAŃSKI, Buty i inne opowiadania, 1956. Antywojenne teksty, które obnażają absurdalność wojny jako takiej. Za antyheroiczny obraz wojny autor był wielokrotnie krytykowany, bo kłóciło się to z oficjalną narracją bohaterstwa.
38. WISŁAWA SZYMBORSKA, Wołanie do Yeti, 1957. Właściwy debiut przyszłej noblistki. Pojawiają się tu charakterystyczne elementy stylu: ironiczny dystans, wyczucie paradoksu i pogodny pesymizm.
Zgłoszono również: Ludzie na moście, 1986, Widok z ziarnkiem piasku, 1996.
39. ANDRZEJ BOBKOWSKI, Szkice piórkiem, 1957. Dziennik-fenomen. Zapis podróży rowerem z południa Francji do Paryża, spisany w latach 1940–44, będący epikurejską pochwałą życia.
40. STANISŁAW JERZY LEC, Myśli nieuczesane, 1957. Zbiór aforyzmów, które zdradzają dogłębną znajomość natury ludzkiej. „Dla wszystkich, którzy się nimi czują dotknięci”.
41. ZBIGNIEW HERBERT, Hermes, pies i gwiazda, 1957. Zupełnie odmienny tom wierszy niż debiutancka „Struna światła”, pojawiają się prozy poetyckie, opowiastki, sporo jest wierszy będących krytycznym komentarzem do rzeczywistości politycznej.
42. KAZIMIERZ WYKA, Życie na niby, 1957. Refleksje jednego z najważniejszych historyków i krytyków literatury dotyczące codzienności kraju okupowanego w latach 1939–45.
43. STEFAN THEMERSON, Wykład profesora Mmaa, 1958. Wykład termiciej wiedzy o człowieku jako gatunku, satyra polityczna, nad którą Themerson pracował w trakcie drugiej wojny światowej.
44. STANISŁAW GROCHOWIAK, Rozbieranie do snu, 1959. W tym tomie na pierwszy plan wysuwają się jakości dotąd wyszydzane przez socrealizm – piękno i brzydota. Poezja Grochowiaka, nazywana turpistyczną, ujawnia też fascynację śmiercią.
45. LEO LIPSKI, Piotruś, 1960. Zapomniane arcydzieło emigracyjnego pisarza, którego życie naznaczyła Zagłada, wywózka do Rosji i kalectwo.
46. JERZY ANDRZEJEWSKI, Bramy raju, 1960. Powieść o krucjacie dziecięcej w 1212 r., która posłużyła autorowi jako pretekst do skupienia się na problemie rozwoju idei i jej oddziaływaniu.
47. STANISŁAW LEM, Solaris, 1961. Powieść należąca do kanonu światowej fantastyki, naznaczona już dobitnym pesymizmem poznawczym autora, o niemożności porozumienia.
48. TADEUSZ RÓŻEWICZ, Kartoteka, 1961. Debiut dramatyczny ukształtowanego poety, w którym, wchodząc w polemikę ze współczesną cywilizacją, nawiązuje do teatru awangardy.
49. ZYGMUNT HAUPT, Pierścień z papieru, 1963. Jedyny wydany za życia zbiór opowiadań tematycznie mieszczący się w nurcie „kresowym”. Autora ze względu na talent można stawiać obok Brunona Schulza.
50. SŁAWOMIR MROŻEK, Tango, 1964. „Witkacy przyszedł za wcześnie, Gombrowicz jest obok, Mrożek przyszedł w samą porę. Nie za wcześnie i nie za późno. I to na obu zegarach: polskim i zachodnim” – napisał Jan Kott po przeczytaniu „Tanga”.
51. JAN KOTT, Szekspir współczesny, 1965. Kanoniczne interpretacje dramatów Szekspira, aktualne i dziś.
52. STANISŁAW CZYCZ, Nim zajdzie księżyc, 1967. Zbiór opowiadań nawiązujących do młodości autora, którą spędził w Krzeszowicach. Na ich kanwie Andrzej Barański oparł swój film „Nad rzeką, której nie ma”.
Zgłoszono również: Ajol i Laor, 1967–68, Pawana, 1977.
53. SŁAWOMIR MROŻEK, Moniza Clavier (i inne opowiadania), 1967. Nurt rozrachunków z polskością. Rzecz o Polaku w Wenecji, który bezskutecznie chce zainteresować kogoś polską martyrologią.
54. ALEKSANDER WAT, Ciemne świecidło, 1968. Zbiór wierszy wydany już po śmierci poety. Jedno z najbardziej oryginalnych osiągnięć poezji polskiej XX w. Wat jest tu futurystą „na wyższym szczeblu wiedzy”, jak określił go Miłosz.
55. RAFAŁ WOJACZEK, Sezon, 1969. Debiut poety (jednego z „kaskaderów literatury”), który dwa lata później popełnił samobójstwo. Odnajdywano w nim zapis lęków i buntu, ale i wirtuozerię języka.
56. MIRON BIAŁOSZEWSKI, Pamiętnik z powstania warszawskiego, 1970. „Pamiętnik” wywołał skandal, że o cywilach, że to wszystko „ze słuchu”. Jak pisał autor: „Chciałem, żeby wszyscy się dowiedzieli, że nie wszyscy strzelali, chciałem napisać o powszechności powstania”.
57. BOHDAN CYWIŃSKI, Rodowody niepokornych, 1971. Eseje, które ukształtowały pokolenie kontestatorów lat 70. i 80. Cywiński przedstawia postaci polskich inteligentów okresu przełomu XIX i XX w., którzy ukształtowali polską myśl polityczną.
58. BOGDAN WOJDOWSKI, Chleb rzucony umarłym, 1971. Nie tylko porażające świadectwo czasów Zagłady i spełnienie obowiązku pamięci, lecz także jedna z najwybitniejszych powieści polskich XX w.
59. LESZEK KOŁAKOWSKI, Obecność mitu, 1972. Zbiór esejów napisany w 1966, ukazał się dopiero w 1972 w Paryżu. Autor analizuje obecność mitu w epistemologii, historii, sztuce, zgłębia mit w logice, mit społeczny i polityczny.
60. ANNA ŚWIRSZCZYŃSKA, Jestem baba, 1972. Tom, napisany po sześćdziesiątce, był wstrząsem dla publiczności. Świrszczyńska zrewolucjonizowała pisanie o losie kobiety.
Zgłoszono także: Budowałam barykadę, 1974.
61. EDWARD REDLIŃSKI, Konopielka, 1973. „Komedia obyczajowa i zapis konfrontacji mentalności polskiej wsi z cywilizacją miasta. Najbardziej znana powieść Redlińskiego, zekranizowana przez Witolda Leszczyńskiego.
62. WŁODZIMIERZ ODOJEWSKI, Zasypie wszystko, zawieje, 1973. Trzytomowa epopeja rozgrywająca się na Wołyniu pokazuje wojenne losy dwóch rywalizujących ze sobą kuzynów – polskiego dziedzica walczącego w polskiej partyzantce i ukraińskiego watażki. Ukazała się w kraju wiele lat po napisaniu (1964–67).
63. JULIAN KORNHAUSER, W fabrykach udajemy smutnych rewolucjonistów, 1973. Druga książka poetycka czołowego przedstawiciela pokolenia ’68 i Nowej Fali. W jego wierszach można znaleźć językowy dokument czasu.
Zgłoszono także: Hurrrraaa!, 1981.
64. ZBIGNIEW HERBERT, Pan Cogito, 1974. Barańczak napisał o tym tomie w POLITYCE: „Herbert w pewnym sensie odwraca słowa Kartezjusza; nie tylko »myślę, więc jestem«, ale również: skoro chcę istnieć naprawdę – muszę myśleć”.
65. CZESŁAW MIŁOSZ, Ziemia Ulro, 1977. Esej – diagnoza współczesnej kultury. „Mieszkałem w Ulro na długo przed tym, nim dowiedziałem się od Blake’a, jak się ta kraina nazywa, ale nie godziłem się na takie miejsce pobytu” – pisał Miłosz.
66. HANNA KRALL, Zdążyć przed Panem Bogiem, 1977. Klasyk polskiego reportażu i jedna z najbardziej przejmujących opowieści o powstaniu w getcie warszawskim, powstała z rozmów z Markiem Edelmanem.
67. JAROSŁAW IWASZKIEWICZ, Mapa pogody, 1977. Najwspanialsze wiersze Iwaszkiewicz napisał pod koniec życia. Jest w nich starość, poczucie porażki, ale i czułość, i ważna dla niego tęsknota za pięknem.
Zgłoszono również: Muzyka wieczorem, 1980.
68. ALEKSANDER WAT, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, 1977. Zapis rozmów, jakie w 1965 przeprowadził z Watem Miłosz. Głównym tematem było zjawisko stalinizmu, ale i religia, zagadnienia narodowościowe, literatura, muzyka i przyjaźń.
69. RYSZARD KAPUŚCIŃSKI, Cesarz, 1978. Reportaż-powieść, bestseller światowy. Kapuściński w mistrzowski sposób przedstawia ponure kulisy panowania cesarza Etiopii Hajle Sellasje.
70. TADEUSZ RÓŻEWICZ, Do piachu, 1979. Sztuka, w której Różewicz opisał znane mu z autopsji partyzanckie życie. Jan Kott nazwał „Do piachu” jednym z trzech najważniejszych dramatów, jakie powstały w powojennej Polsce.
71. TADEUSZ KONWICKI, Mała apokalipsa, 1979. Najgłośniejsza książka opublikowana w latach PRL w drugim obiegu. Bohater ma popełnić samobójstwo przez samospalenie. Dostaje kanister z benzyną i w poszukiwaniu zapałek przemierza Warszawę świętującą kolejną rocznicę powstania PRL.
Zgłoszono również: Kompleks polski, 1977.
72. TADEUSZ NOWAK, Psalmy wszystkie, 1980. W poezji Nowaka realizm i brutalność współistnieją z czułością i delikatnością. A gęstość i wirtuozeria wiersza nie umniejszają wrażenia prostoty.
73. WIESŁAW MYŚLIWSKI, Kamień na kamieniu, 1984. Tę powieść stawiano w jednym rzędzie z „Chłopami” Reymonta. Saga Myśliwskiego, kreśląc dzieje Szymona Pietruszki, opowiada również o skomplikowanych losach polskiej wsi powojennej.
Zgłoszono także: Widnokrąg, 1996.
74. ADAM ZAGAJEWSKI, Jechać do Lwowa, 1985. Najsłynniejszy tom wierszy poety, który znał to miasto tylko z opowieści rodzinnych, tworzył więc swój mityczny Lwów.
Zgłoszono również: Solidarność i samotność, 1986.
75. KORNEL FILIPOWICZ, Krajobraz, który przeżył śmierć, 1986. Trudno wskazać najważniejszy zbiór opowiadań Filipowicza. Tu m.in. opowiadanie tytułowe – opis cudownego ocalenia Jonasza Sterna, zaprzyjaźnionego z Filipowiczem.
Zgłoszono także: Pamiętnik antybohatera, 1961.
76. PIOTR SOMMER, Czynnik liryczny, 1986. Jeden z najważniejszych głosów poetyckich. Dykcja Sommera była zawsze w opozycji do wszelkiej monumentalności. Sommer uczy, jak „słuchać rzeczy dyskretnych”.
Zgłoszono także: Dni i noce, 2009.
77. PAWEŁ HUELLE, Weiser Dawidek, 1987. Głośna debiutancka powieść Huellego o dzieciństwie, pamięci i granicach poznania. Zekranizował ją w 2000 r. Wojciech Marczewski.
78. JANUSZ GŁOWACKI, Antygona w Nowym Jorku, 1992. Głośny dramat, napisany na zamówienie amerykańskiego teatru Arena Stage. Najpierw ukazał się w „Dialogu”, a polską premierę miał w Teatrze Ateneum w 1993 r., w reż. Izabelli Cywińskiej.
Zgłoszono również: Polowanie na karaluchy, 1990 („Dialog”).
79. ANDRZEJ SOSNOWSKI, Życie na Korei, 1992. Znakomity debiut Andrzeja Sosnowskiego, nowe otwarcie w polskiej poezji i przygotowanie polskiego postmodernizmu.
Zgłoszono również: Sezon na Helu, 1994.
80. JOLANTA BRACH-CZAINA, Szczeliny istnienia, 1992. Błyskotliwe eseje, analizy codzienności: sprzątania, obierania ziemniaków, ścierania kurzów czy mycia garów. Prof. Stefan Morawski pisał, że „ani w literaturze polskiej, ani obcej nie ma takiej książki”.
81. STANISŁAW BARAŃCZAK, Podróż zimowa, 1994. Cykl wierszy do muzyki Franza Schuberta. „Moją ambicją było napisanie takich tekstów, które można byłoby zaśpiewać do określonej melodii, a zarazem – przeczytać można również w oderwaniu od muzyki” – pisał autor.
Zgłoszono również: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu, 1980.
82. MARCIN ŚWIETLICKI, Schizma, 1994. Drugi tom wierszy znakomitego poety, zawierający tak znane utwory, jak „Listopad, prawie koniec świata” czy „Korespondencja pośmiertna”.
83. RYSZARD PRZYBYLSKI, Cień jaskółki. Esej o myślach Chopina, 1995. Biografia kompozytora. Znakomite pióro autora sprawia, że książka przypomina laboratorium analityczne, w którym precyzyjnie analizuje się aspekty osobowości Chopina.
84. MARIA JANION, Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś, 1996. Eseje Janion są próbą konstruowania polskiej tożsamości poza paradygmatem nacjonalistycznego, romantycznego mesjanizmu.
85. OLGA TOKARCZUK, Prawiek i inne czasy, 1996. Jedna z najgłośniejszych polskich powieści, przełożona na ponad 20 języków. Tokarczuk portretuje polską prowincję inaczej niż inni pisarze zajmujący się tą tematyką. Jej wieś jest tyleż realistyczna, co magiczna.
Zgłoszono również: Dom dzienny, dom nocny, 1998.
86. ANDRZEJ STASIUK, Dukla, 1997. Niezwykła w polskiej literaturze książka o świetle. „Nie znam w prozie celniejszych ani bardziej rewelacyjnych metafor” – pisał o niej Henryk Grynberg.
87. RYSZARD KAPUŚCIŃSKI, Heban, 1998. Zapis z podróży po Afryce (m.in. Etiopia, Tanzania, Nigeria, Ghana). Reportaż przeplata się z powieścią, tworząc coś na kształt pamiętnika reportera.
88. JERZY FICOWSKI, Wszystko to, czego nie wiem, 1999. Jeden z najciekawszych poetów współczesnych, przez lata był marginalizowany. Przełomem był ten właśnie wybór dokonany przez Piotra Sommera.
89. TYMOTEUSZ KARPOWICZ, Słoje zadrzewne, 1999. Zbiór wierszy poety, który kojarzony był z lingwizmem. Teksty, które złożyły się na ten tom, są częścią życiowego przedsięwzięcia – próby poetyckiego opisania całości świata.
90. JAROSŁAW MAREK RYMKIEWICZ, Zachód słońca w Milanówku, 2002. Tom wierszy uhonorowany nagrodą Nike. Rymkiewicz mówił tak: „Ciemność poezji nie jest pomysłem poetów, to jest coś, co jest jej rdzeniem. I wchodząc w tę ciemność – wchodzimy też w najgłębsze warstwy naszego tutejszego istnienia”.
Zgłoszono również: Leśmian. Encyklopedia 2001.
91. DOROTA MASŁOWSKA, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną, 2002. Debiut Masłowskiej, nazwany pierwszą powieścią dresiarską, wzbudzał wielkie kontrowersje. Paszport POLITYKI za „oryginalne spojrzenie na polską rzeczywistość oraz twórcze wykorzystanie języka pospolitego”.
92. WOJCIECH TOCHMAN, Jakbyś kamień jadła, 2002. Wstrząsająca opowieść o konsekwencjach wojny. Zakończenie wojny w Bośni i Hercegowinie (1992–95) ocalałym kobietom nie przyniosło ulgi. Musiały odnaleźć swoich mężczyzn. Pochować ich i opłakać.
93. MICHAŁ WITKOWSKI, Lubiewo, 2004. „Powieść przygodowa-obyczajowo” z życia ciot nagrodzona Paszportem POLITYKI.
94. KRYSTYNA MIŁOBĘDZKA, Po krzyku, 2004. Miłobędzka podprowadza czytelnika do granicy tego, co można wypowiedzieć.
Zgłoszono również: Zbierane, gubione, 1960–2010.
95. WITOLD WIRPSZA, Cząstkowa próba o człowieku i inne wiersze, 2005. 20 lat po śmierci poety, krytyka i tłumacza Tomasza Manna, ukazał się ten tom wierszy. Poezja Wirpszy koncentrowała się nie tyle na wyrażaniu sensów, ile na ich stwarzaniu.
96. JERZY PILCH, Moje pierwsze samobójstwo, 2006. Trochę powieść, a trochę zbiór opowiadań, jedna z najlepszych książek Pilcha. Rozpoznajemy także bohatera – chłopaka z Wisły wychowanego w protestanckim domu.
97. EUGENIUSZ TKACZYSZYN-DYCKI, Piosenka o zależnościach i uzależnieniach, 2008. Tom poetycki, który przyniósł Dyckiemu nagrodę Nike i Literacką Nagrodę Gdynia. W jego wierszach powraca historia rodzinna, a powtórzenia, na których zbudowane są te wiersze, wywołują „efekt Dyckiego”.
98. DOROTA MASŁOWSKA, Między nami dobrze jest, 2008. Sztuka Masłowskiej doczekała się teatralnej i filmowej realizacji w reż. Grzegorza Jarzyny. A tekst oceniano później nawet jako proroczy.
99. MARIAN PILOT, Pióropusz, 2010. Nagrodzona Nike powieść pisarza cenionego za twórcze łączenie prozy „nurtu chłopskiego” z tradycją gombrowiczowską.
100. MARCIN WICHA, Rzeczy, których nie wyrzuciłem, 2017. Paszport POLITYKI i nagroda Nike dla książki, która mówi o rzeczach najważniejszych: o żałobie, rodzinie, o Polsce i przede wszystkim o słowach i milczeniu.
CAŁOŚĆ PRZYGOTOWAŁA JUSTYNA SOBOLEWSKA
WSPÓŁPRACA: KATRIN BURZEC, JUSTYNA SZKLARCZYK