To nie jest kraj dla kobiet
Kino nie musi być masowe ani porywające. „Płomienie” to coś więcej
JANUSZ WRÓBLEWSKI: – Jest pan jednym z najbardziej uznanych reżyserów azjatyckich, konsekwentnie balansującym na granicy kina autorskiego i gatunkowego. Co pana zainspirowało w opowiadaniu Harukiego Murakamiego i dlaczego zdecydował się pan je zekranizować?
LEE CHANG-DONG: – To historia o mężczyźnie, który dla rozrywki palił stodoły (w filmie są to szklarnie). W sumie wszystko kręci się wokół zagadki, czy jego przyznanie się jest prawdziwe. „Spalenie stodoły” kończy się tak, że nie dostajemy definitywnej odpowiedzi. W filmie niejednoznaczność była dla mnie kluczowa. Zależało mi na przedstawieniu jednej małej tajemnicy jako części wielopoziomowej, rozległej zagadki. Aby widzowie śledzący dziwne wydarzenia natrafiali na jeszcze większe tajemnice. Pragnąłem w ten sposób dać im możliwość spotkania się z sekretami naszego świata i życia.
Co jeszcze pan zmienił w opowiadaniu Murakamiego i co stanowiło największą trudność przy adaptowaniu tekstu do warunków koreańskich?
Opowiadanie ma minimalistyczną formę, powiedziałbym, że to historia, która mogłaby się rozgrywać gdziekolwiek na świecie. Bohaterowie stworzeni przez Murakamiego mają swój urok, ale trudno ich traktować jak reprezentantów naszych czasach, ludzi, na których w Korei można natknąć się na co dzień. Sporym wyzwaniem było utrzymanie niejasności wydarzeń aż do samego końca, nie tracąc przy tym napięcia i wyczekiwania na finał. Nie chciałem korzystać z metod stosowanych w thrillerach. Zależało mi na stworzeniu nowego doświadczenia filmowego, w którym widz czuje dreszcz emocji i śledzi w napięciu rozwój sytuacji, obserwując najzwyklejsze, codzienne wydarzenia pozbawione spektakularnych zwrotów akcji.
Czytaj także: Chińskie kino siódmej generacji
Film oskarża młode pokolenie koreańskich bogaczy o cynizm, skrajny hedonizm i traktowanie życia w kategoriach zabawy. Czy dużo jest takich odpowiedników Wielkiego Gatsby’ego w Korei?
Wielu młodych ma majątek, którego wielkość jest nieadekwatna do ich wieku. Z takim fenomenem można się spotkać nie tylko w Azji, ale i w całym kapitalistycznym świecie. Ci ludzie może i posiadają fortunę, ale jest w nich jakaś pustka. Co ciekawe, biedniejsi, których zarobki są tylko przeciętne, również przyzwyczajeni są do dużej liczby dóbr materialnych. Nawet jeśli za godzinę pracy zarabiają kwotę bliską minimalnej płacy krajowej, i tak noszą buty od Nike i piją drogą kawę w Starbucksie, bo dla wielu to po prostu obowiązujący styl życia. Tak samo jak ostatni człowiek z „Tako rzecze Zaratustra” Nietzschego nie oddzielają pracy od zabawy i żyją usatysfakcjonowani małymi przyjemnościami, które sami sobie sprawiają.
Skąd mają pieniądze i dlaczego są tak zdeprawowani?
W dzisiejszych czasach sporo ludzi nie tylko rodzi się bogatymi, ale też zarabia, mimo że w ogóle nie pracuje. Pieniądze mnożą pieniądze. Czy te osoby są zdeprawowane? Nie da się tego łatwo osądzić. Tak jak Ben w filmie część z nich bogactwo dziedziczy po rodzicach, a mimo to wydają się życzliwi i dobrzy, niezwykle ludzcy i normalni. Czy Ben może być seryjnym mordercą? Tego nie wiemy. Ale tak naprawdę to, czy nim jest, czy też nie, może się okazać zupełnie bez znaczenia. Wpływowi ludzie mający pieniądze i siłę, np. osoby zarządzające funduszami, za pomocą jednego kliknięcia mogą zwalniać setki pracowników i w ten sposób ich „zabijać”.
Oprócz konfliktów klasowych opartych na nierównościach społecznych (wieś–miasto, biedny–bogaty) pokazuje pan zanik więzi rodzinnych i głębszych relacji między pokoleniem rodziców a dziećmi. Na ile starsze pokolenie ponosi winę za upadek moralności młodych?
Wraz z tym, jak nasz świat staje się coraz bardziej rozwinięty, wygodny, wyrafinowany, pozycja jednostki ulega osłabieniu. Jest coraz mniej miejsc pracy, ceny domów szybują w przerażającym tempie. Młodzi nawet już nie wierzą, że nierówności ekonomiczne znikną, a przyszłość przyniesie im lepszą perspektywę. Czują się bezsilni. Rozumieją, że coś jest nie tak, ale nie potrafią temu przeciwdziałać, nie wiedzą, z kim tak naprawdę muszą walczyć. Rośnie w nich gniew. Jongsu jest takim właśnie zagubionym outsiderem, w którym tli się tytułowy płomień. Rzeczywistość jest dla niego nieczytelna. On nie wie nawet, czy Ben jest jego dobrym i życzliwym przyjacielem, czy też bezlitosnym mordercą. Prawda jest taka, że dzisiejsza młodzież nie jest sama sobie winna. Za wyzwania, z którymi musi się zmierzyć, odpowiedzialne jest pokolenie rodziców. Młodzi Koreańczycy, tacy jak Jongsu, odziedziczyli po przodkach nie tylko problemy społeczne, ale spadło też na nich mnóstwo innych kwestii sięgających podziału Korei na Północ i Południe. Odziedziczyli niepokój i gorycz.
Jedna z bohaterek mówi, że Korea to nie jest kraj dla kobiet – mógłby pan rozwinąć tę myśl?
Nie jestem pewien, jak dokładnie przetłumaczono to w polskich napisach, ale mówi ona: „Nie ma kraju dla kobiet”. Jest to swego rodzaju odniesienie do filmu braci Coen „To nie jest kraj dla starych ludzi”. Chodziło mi o to, że kobietom żyje się o wiele ciężej niż mężczyznom. Nie chodzi tylko o Koreę; na całym świecie jest tak samo. Mogą występować tylko jakieś drobne różnice. Osoba, która gra bohaterkę, nie jest aktorką, tylko menedżerką modelek i hostess. Specjalnie wstawiłem scenę, w której mówi to w tak bezpośredni sposób. W filmie pojawiają się sceny nawiązujące do różnych gatunków filmowych i to właśnie jedna z nich. Bezpośrednio po tym fragmencie mamy obrazek pantomimy. Tworzy się kontrast pomiędzy treścią wyrażaną bezpośrednio słowami a sytuacją rozgrywającą się w ciszy.
Jakby pan określił gatunkowo „Płomienie”? Czy kategoria kina społecznie zaangażowanego pana satysfakcjonuje?
Fabuła osnuta jest wokół tajemnicy, a więc można by film nazwać thrillerem, ale tak naprawdę trudno mi się z tym zgodzić. W klasycznych dreszczowcach zagadka zostaje na koniec rozwiązana. Natomiast ja, zamiast dać widzowi proste rozwiązanie, postanowiłem rozwinąć tę zagadkę i połączyć ją z wieloma innymi tajemnicami. Dzisiejsze problemy społeczne i polityczne przypominają taką właśnie wielką zagadkę. Poszedłem nawet krok dalej, stawiając kolejne pytania o kino jako medium, o prowadzenie narracji. Chciałem, aby widzowie mogli odczuć różnicę między subiektywnym postrzeganiem świata a tym, co istnieje obiektywnie.
Czytaj także: Gra sił pomiędzy kinem i streamingiem
Co łączy „Płomienie” z pana poprzednimi filmami?
W „Płomieniach” drążę m.in. temat prawdy i wiary. Na ile to, co się widzi, jest wytworem fantazji? Jak blisko rzeczywistości jest fikcja ekranowa? Czego tak naprawdę oczekujemy od sztuki? Pytam o wartości. Zamiast udzielać odpowiedzi, mam nadzieję, że widzowie sami się zastanowią. Jeżeliby spojrzeć przez taki właśnie pryzmat, tak naprawdę moje filmy niewiele się od siebie różnią.
Interesują też pana takie tematy jak przemoc nieletnich („Poezja”), wykluczenie niepełnosprawnych („Oasis”) czy trauma po utracie bliskich („Sekretne światło”).
Tak, uważam, że to istotne kwestie. Generalnie bohaterami moich filmów są osoby mające problemy z porozumiewaniem się. Kino to medium, przez które chciałbym nawiązać kontakt z publicznością. Można powiedzieć, że moje postaci występują tam w moim imieniu, ale nie potrafią się porozumieć, mimo że bardzo by tego chciały.
Czy problemy społeczne, które pan podejmuje w swojej twórczości, są tematami tabu w Korei?
W Korei nie obowiązuje cenzura. Wyzwaniem jest to, że kino ma być masowe i porywające. Poważne podejście do tematów nie jest zakazane, ale wydaje się niebezpieczne z komercyjnego punktu widzenia. Może się ono nie podobać producentom i inwestorom, a i publiczność też zdaje się nie przyjmować takich filmów zbyt ciepło.
Jak pan postrzega rolę kina artystycznego w tych warunkach?
Sztuka sama w sobie służy introspekcji i zadawaniu pytań na temat życia i rzeczywistości. Ale w dzisiejszych czasach coraz trudniej znaleźć takie filmy. Ludzie chodzą do multipleksów po to, aby zapomnieć, a filmowcy wychodzą im naprzeciw: robią takie widowiska, na które oni będą chcieli pójść. Dlatego też ostatnio myślę o kinie nie jako o jednym ze środków wyrazu, a jako o potencjalnym sposobie na komunikację. Żyjemy w czasach, w których zachodzą ogromne zmiany, a my coraz rzadziej ze sobą szczerze rozmawiamy. Banalna myśl, że poprzez swoje filmy mogę porozumieć się nawet z ludźmi, którzy przebywają bardzo daleko ode mnie, daje mi nadzieję.
Od kilkunastu lat kino koreańskie jest na wznoszącej fali. Co jest jego największą siłą?
Dynamiczność. Wydaje mi się, że Korea jest krajem, który zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie przeszedł w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat największe przemiany w skali świata. Nawet teraz Koreańczykami kieruje pragnienie zmian, ciągle do nich dążą. Nie wiem, czy to dobra rzecz, czy nie, ale na pewno wydaje się to najbardziej charakterystyczna cecha koreańskiego społeczeństwa i koreańskich filmów.
Przez kilka lat pełnił pan u siebie w kraju funkcję ministra kultury. Czego to pana nauczyło i co pan uważa za swoje największe osiągnięcie na tym polu?
Spełniłem swój obowiązek wobec obywateli. Nie była to praca dopasowana do moich predyspozycji psychicznych. Ranga ministerialnej teki, odpowiedzialność powierzonych mi zadań cały czas na mi ciążyła niczym źle dopasowany strój. Mimo to dawałem z siebie wszystko i przynosiło mi to wiele satysfakcji. Kiedy jeszcze pełniłem tę funkcję, największym wyzwaniem było odnalezienie odpowiedniego kierunku dla sztuki i kultury i następnie utworzenie takiej polityki działania, która będzie służyć jeszcze dziesiątki lat. Plany i zasady, które zostały wtedy zatwierdzone, wciąż obowiązują.
ROZMAWIAŁ JANUSZ WRÓBLEWSKI
***
Lee Chang-dong – jeden z najwybitniejszych twórców azjatyckich urodzony w Daegu w 1954 r. Wykładowca uniwersytecki, pisarz. Jako reżyser debiutował późno, w wieku 43 lat, dramatem „Green Fish” o młodym człowieku uwikłanym w działalność mafijną, który przyniósł mu międzynarodowy rozgłos. Nakręcił do tej pory sześć filmów fabularnych, m.in. „Oasis” (nagroda za reżyserię w Wenecji) oraz „Poezję” (wyróżnienie za scenariusz w Cannes). „Płomienie”, koreański kandydat do Oscara, krytyka nazwała najsubtelniejszym thrillerem sezonu.