Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Kultura

Czego uczą bajki?

Czesław Miłosz uznał swego czasu, że polska proza jest niedojrzała artystycznie i nie stać jej na egzystencjalną głębię. Literatura dla najmłodszych zdaje się to potwierdzać: nasza klasyka dziecięca to przede wszystkim utwory poetyckie. I są one znakomite, czego dowód znajdziemy w kolejnym tomie naszej kolekcji, zawierającym 'Bajki wierszem'.

Proza może zestarzeć się szybko, już po kilku latach, zwłaszcza jeśli autor chce używać języka młodych i popada w sztuczną manierę. Klasyczne utwory prozą, takie jak „O krasnoludkach i Sierotce Marysi” Konopnickiej, bywają nieczytelne z powodu odwołań do folkloru zupełnie już nieznanego nie tylko dziecku, ale także jego rodzicom.

Edukację literacką dziecka trzeba zaczynać od wierszyków. „Lokomotywa” i „Słoń Trąbalski” Tuwima czy „Koziołeczek” i „Kaczka dziwaczka” Brzechwy są małymi arcydziełami. Po nich przychodzi czas na bajkowe poematy, które łączą wiersz z dość rozbudowaną fabułą. Mamy tego typu utworów bardzo wiele, a tom „Bajki wierszem”, który trafia do rąk czytelników, prezentuje ich wybór. Spośród utworów Brzechwy znalazły się tu dwa: „Pan Drops” i „Baśń o Korsarzu Palemonie” (szkoda, że zabrakło miejsca dla „Przygód Pchły Szachrajki” i „Szelmostw Lisa Witalisa”). Jest także „Pan Maluśkiewicz i wieloryb” Juliana Tuwima, ponadto m.in. „O Pleciudze” Hanny Januszewskiej, „Wyrwidąb i Waligóra” Romana Pisarskiego, „Jak drwal królem został” Igora Sikiryckiego. Najobszerniejszym utworem w zbiorze jest poemat „Dzieci Pana Majstra” z 1921 r. Autorka Zofia Rogoszówna to postać dziś już kompletnie zapomniana, żyła krótko, zmarła w tymże 1921 r., jako pierwsza tłumaczyła „Przygody Piotrusia Pana Barriego. Całe powiedzenia z utworów Rogoszówny funkcjonują do dziś w polszczyźnie, bo któż nie wie, co to znaczy klituś-bajduś albo koszałki-opałki. To jedna z ukrytych funkcji literatury dziecięcej: wiersze są źródłem frazeologii, utrwalają powiedzenia i powiedzonka. To także wczesny wzór stosunku do języka.

„Dzieci Pana Majstra” to stustronicowa wierszowana opowieść o ojcu, który zwie się Tydzień, matce o imieniu Niedziela i ich dzieciach nazwanych od kolejnych dni tygodnia. Dzieci psocą, mama jest dobra i wybaczająca, ale ojciec – srogi. Ten motyw został później opracowany przez Jana Brzechwę w niewielkim wierszu „Tydzień”, w którym znalazł się zaledwie mały ślad rozbudowanej fabuły Rogoszówny. To następne pokrewieństwo folkloru i literatury dziecięcej – występowanie wątków wędrownych. Tyle że folklor został tu unowocześniony, sprowadzony do czegoś, co odbierane jest jako naturalne. A jednak w polskich wierszach dla dzieci można nawet dostrzec cechy charakterystyczne dla zachodniosłowiańskiej ludowości, takich jak zamiłowanie do barwnych określeń i dowcipu językowego. Nastrojowość i magia nie są bardzo cenione, towarzyszy im poczucie realizmu, a nawet ironia.

Wierszowane bajki rządzą się własnymi prawami. Każdy polonista wie, bo nauczyli go na zajęciach z poetyki, że ośmiozgłoskowiec to typowa miara dla „krótkich wierszy lirycznych”, a dla dłuższych utworów stosuje się co najmniej trzynastozgłoskowiec. Ale nie dla dzieci! Ośmiozgłoskowce i jeszcze krótsze wersy są tu na wagę złota, bo tylko one dają cudowny efekt katarynki. A tylko kataryna tak śpiewa i podryguje, że ma magiczną moc przyciągania uwagi, nawet gdyby sens miał się wyłonić dopiero po kolejnej lekturze.

Czego jeszcze można się nauczyć z bajek? Jeśli przeczyta się prezentowane w tomie utwory zgodnie z regułami, wypracowanymi i stosowanymi przez szkołę psychoanalityczną, odsłonią one kilka regularnych schematów. Pierwszy z nich powtarza się najczęściej. W klasycznej formie realizują go „Pan Drops i jego trupa” Jana Brzechwy, „Dzieci Pana Majstra” Rogoszówny i „Dziwny tygrys” Anny Świrszczyńskiej. Początek jest taki: młody bohater (czy bohaterowie) muszą wyruszyć w świat, bo nie są akceptowani przez otoczenie, które represjonuje ich za odmienny wygląd, dokucza z powodu głupoty czy grozi surową karą za jakieś dość drobne wykroczenia. Podróż jest jednocześnie próbą osiągnięcia samodzielności i uniezależnienia się od otoczenia. Jest to więc figura inicjacji.

W drodze bohaterowie pokonują wiele przeszkód, poznają nieprzyjaciół i przyjaciół, a domniemana głupota okazuje się mądrością, która pozwala dać sobie radę. Ponadto i dziwny tygrys w kwiatki, i niewydarzony Tomek występują na scenie, co oznacza, że początkowe poniżenie zostaje okupione i wynagrodzone.

Drugi powtarzający się schemat to fabuła o odwrotnym przebiegu. Ktoś pewny swoich racji, uważający się za bardzo mądrego, usiłuje podporządkować sobie otoczenie. Tak postępuje chciwy sprzedawca z bazaru (w utworze Anny Świrszczyńskiej „O chciwym Achmedzie”), pewna królewna z opowieści Wiery Badalskiej („Ballada o kapryśnej królewnie”) i jeszcze kilku innych bohaterów. Pewność siebie zostaje jednak ukarana, a racje – skompromitowane. Tak oto w bajkach panuje równowaga: „brzydkie kaczątka” mogą spodziewać się docenienia, ale nikt nie powinien czuć się zbyt pewnie. Poza tym nie wszystko w bajkach pasuje do schematów i to jest kolejna nauka, całkiem zresztą rozsądna: trzeba być otwartym.

Bajki wierszem to tajemniczy wytwór kultury „poezjocentrycznej”. Podobne zjawisko zna literatura rosyjska. Potrafią zarazić poezją na długie lata.

Bajki wierszem, Polityka SP/Fundacja ABCXXI – Cała Polska czyta dzieciom, Warszawa 2008, s. 248, XVIII tom kolekcji „Cała Polska czyta dzieciom”.

Polityka 14.2008 (2648) z dnia 05.04.2008; Kultura; s. 68
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną