W nurcie „gorącej socjologii”
Publikacja niniejsza zalicza się do tzw. „gorącej socjologii”. Jest to dynamiczna formuła poznawania wydarzeń niezwykłych, mających doniosłe znaczenie społeczne, a zarazem trudno uchwytnych dla badaczy ze względu na ich spontaniczny i nieprzewidywalny przebieg.
Naszym celem jest przedstawienie Czytelnikom stanu świadomości młodzieży, wywołanego udziałem w misterium śmierci Jana Pawła II. Aby uzyskać dane dotyczące interesującego nas zagadnienia, zdecydowaliśmy się na przeprowadzenie badań socjologicznych w formule eksperymentu socjologicznego. Można powiedzieć, że była to realizacja projektu nawiązującego do wskazówek Stanisława Ossowskiego , który pisał: „A może socjolog empiryk, ograniczający swą dyscyplinę wyłącznie do badań nad bezpośrednio dostępną mu rzeczywistością, otworzy sobie drogę ku szerszej problematyce i szerszym uogólnieniom, kompensując brak materiałów historycznych przez stosowanie eksperymentów społecznych w rozległej skali?”
Obserwując wydarzenia towarzyszące śmierci Papieża-Polaka czuliśmy, że oczach naszym otoczeniu dzieje się coś bardzo ważnego. Byliśmy świadkami swoistego fenomenu społecznego, który mógł w każdej chwili prysnąć. Intuicja socjologa podpowiadała nam, że trzeba działać szybko.
W okresie od 18 kwietnia do 13 maja 2005, przy wsparciu dyrektorów szkół i nauczycieli, uzyskaliśmy zbiór jakościowych materiałów empirycznych, obejmujący 813 wypowiedzi (ankiety audytoryjne obejmujące wyłącznie pytania otwarte) gimnazjalistów i licealistów z Poznania i Warszawy. Udało się nam także przeprowadzić 133 wywiady pogłębione z młodzieżą akademicką, przede wszystkim dzięki współpracy z kołami naukowymi socjologów z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu oraz z Collegium Civitas w Warszawie, przy udziale młodych badaczy ze Stowarzyszenia Fundamenty Silnego Państwa.
Przed badaniem głównym przeprowadzony został zogniskowany wywiad grupowy, obejmujący studentów i absolwentów Uniwersytetu im. A. Mickiewicza i Collegium Civitas, w celu ustalenia głównych obszarów problemowych. Analiza uzyskanych w ten sposób informacji stała się podstawą do opracowania narzędzia badawczego, na które składały się następujące elementy: list do dyrektorów szkół, list informacyjny skierowany do studentów uczelni objętych badaniem, instrukcja i pytania ankiety audytoryjnej, dyspozycje do wywiadów pogłębionych przeprowadzonych ze studentami.
Zastosowany został celowy dobór szkół. Chcieliśmy objąć badaniem uczniów z dużych ośrodków miejskich oraz mniejszych miejscowości, znajdujących się w obrębie aglomeracji warszawskiej i poznańskiej. Próba obejmowała szkoły publiczne oraz jedno prywatne liceum ogólnokształcące w Warszawie. Badanie przeprowadzone zostało w trzech szkołach licealnych i trzech gimnazjach z Warszawy, liceum w Łomiankach oraz w liceum i gimnazjum w Poznaniu oraz w gimnazjum w podpoznańskim Skórzewie.
Ankieta audytoryjna przeprowadzona została wśród klas I-III gimnazjów (po jednej z każdego rocznika) oraz I i II klasy liceów. Z uwagi na trwające w okresie realizacji badania egzaminy maturalne, ostatnie klasy szkół licealnych zostały pominięte.
Ponadto przeprowadzono wywiady pogłębione w dwóch szkołach wyższych: Collegium Civitas w Warszawie i na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Osoby badane dobrane zostały kwotowo tzn. przeprowadzono 49 wywiadów w Collegium Civitas i 84 wywiady na UAM, w których reprezentacja różnych kierunków była proporcjonalna do ogólnej ilości osób studiujących na wszystkich kierunkach wydziałów uczelni objętych badaniem.
W przeprowadzonych badaniach poruszono dwie ogólne kwestie: (1) emocje towarzyszące udziałowi osób badanych w wydarzeniach towarzyszących chorobie i śmierci papieża Jana Pawła II i (2) przewidywane przez badanych skutki tych wydarzeń, ich zasięg i trwałość.
W przypadku gimnazjów i liceów ankieta audytoryjna obejmowała dwa pytania otwarte:
1. Opisz swoje uczucia odnoszące się do wydarzeń związanych z chorobą, śmiercią i pogrzebem Jana Pawła II, w których uczestniczyłeś osobiście bądź za pośrednictwem mediów.
2. Wypowiedz się, jakie twoim zdaniem będą skutki tych wydarzeń dla ciebie, twoich rówieśników, Polski i Polaków.
W przypadku szkół wyższych zastosowana została technika pogłębionego wywiadu indywidualnego, skoncentrowanego wokół tych samych dwóch kwestii. Wydaje się, że ta swoista forma badania pozwoliła na zebranie danych jakościowych, które możliwie najwierniej oddają stan świadomości oraz emocje związane z wydarzeniami towarzyszącymi śmierci Jana Pawła II.
Otrzymany w ten sposób materiał empiryczny (ankiety audytoryjne oraz wywiady pogłębione) został spisany w formie elektronicznej przez studentów z Koła Socjologii Collegium Civitas oraz Koła Naukowego Socjologii UAM. Następnie przygotowany został klucz kodowy, stanowiący podstawę systematyzacji wypowiedzi osób badanych.
Systematyzacja materiału empirycznego poprzedzona została szkoleniami dla koderów (studentów z kół naukowych), których celem było szczegółowe omówienie przyjętych kategorii analitycznych z klucza kodowego oraz instrukcji dla osób dokonujących uporządkowania materiału empirycznego. Przyjęto, że kodowaniu podlega całość zgromadzonych wypowiedzi osób badanych, a za jednostkę analizy uznano pojedyncze zdanie. Proces kodowania zebranych materiałów nadzorowany był przez koordynatorów-członków zespołu badawczego z Warszawy i Poznania.
Tak przygotowany zbiór wypowiedzi poddany został analizom, których wyniki stały się podstawą do opracowania zamieszczonych w niniejszej publikacji tekstów autorstwa Pawła Ruszkowskiego, Agnieszki Figiel, Katarzyny Iwińskiej, Jacka Bielińskiego i Roberta Wierzbickiego, Anny Radiukiewicz, Jarosława Jasińskiego oraz tekstów przygotowanych przez studentów z kół naukowych socjologii z Collegium Civitas i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Uzupełnieniem jest tekst Anity Głuszyńskiej zawierający ciekawe porównanie opinii studentów polskich i włoskich.
Udział studentów w projekcie miał charakter zdecydowanie partnerski. Na początku wystąpili oni w rolach badaczy, przeprowadzających wywiady. Wykonali prace techniczne związane z transkrypcja wywiadów i przepisywali ankiety audytoryjne. Kodowanie materiału jakościowego miało charakter zadania badawczego, które było wykonywane w dwu- i trzyosobowych zespołach. Studenci przygotowali też samodzielne referaty na konferencję naukową, która pod nazwą „Pokolenie JPII: poczucie tożsamości czy kreacja medialna?” odbyła się w dniach 10-11 marca 2006 roku w Collegium Civitas w Warszawie.
Konstrukcja niniejszej książki wykorzystuje również metodologiczne postulaty tzw. socjologii-mix, wskazującej na owocną poznawczo regułę porównywania danych uzyskanych metodami jakościowymi oraz ilościowymi. Paradygmat ilościowy reprezentuje grupa młodych socjologów z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego z Warszawy oraz doświadczony badacz opinii publicznej, dr Jerzy Głuszyński (PENTOR).
Ponadto poprosiliśmy o komentarz do wyników naszych badań naukowców o ugruntowanym autorytecie w naukach społecznych: profesora Bogdana Macha, księdza profesora Piotra Mazurkiewicza i doktora hab. Krzysztofa Podemskiego.
Książka ma strukturę trzyczęściową. Część pierwsza zawiera teksty odnoszące się do wydarzeń związanych ze śmiercią Jana Pawła II i społecznej reakcji na nie. Druga część dotyczy oddziaływania doświadczeń, wynikających z misterium śmierci Papieża, na sferę wartości młodzieży. Część trzecia to różne prace najmłodszych badaczy społecznych, jeszcze studentów.
Kontekst teoretyczny badania jakościowego
W sferze założeń teoretycznych badanie odwołuje się do klasycznej koncepcji systemu społecznego Talcotta Parsonsa oraz do modelu wartości uznawanych i odczuwanych Stanisława Ossowskiego. W analizie zebranego materiału empirycznego staraliśmy się odwoływać do tych właśnie kategorii, które z jednej strony umożliwiały systematyzację wielowątkowych wypowiedzi respondentów, a z drugiej stały się przesłankami interpretacji tych danych oraz prób ich uogólnienia. Przykładem konsekwentnego stosowania przyjętej perspektywy teoretycznej jest między innymi tekst profesora dr hab. Pawła Ruszkowskiego.
W ujęciu Parsonsa pojęcie wartości jest fundamentalnym elementem systemu społecznego. System wartości wyższego rzędu, podzielanych przez aktorów, stanowi podstawę interakcji między tymi aktorami. Można zatem powiedzieć, że system wartości kieruje czynnościami osób uczestniczących w danej interakcji.
Podstawowymi elementami systemu symbolicznego są wartości i normy, które aktorzy przyswajają sobie w procesie socjalizacji, a następnie utrwalają (internalizują) w postaci zinstytucjonalizowanych wzorów wartości i norm. Wartość służy jako kryterium wyboru alternatywnych orientacji wobec jakich staje aktor, np. wyboru polegającego na uczestnictwie w interakcji z aktorem A, przy równoczesnej rezygnacji z interakcji z udziałem aktora B. Można powiedzieć, że wartości to wzorcowe wyobrażenia o tym, jaka treść jest przypisywana przez ludzi obiektom, z którymi się oni stykają. Na tej podstawie obiekty te oceniane są jako przydatne lub nieprzydatne.
Z kolei normy to reguły odnoszące się do określonej klasy osób lub organizacji w określonej sytuacji . Wzory norm określają, co w danym społeczeństwie uważa się za właściwe, prawnie uzasadnione lub oczekiwane sposoby działania. Wzorami norm o znaczeniu instytucjonalnym są przede wszystkim wzory wspierane przez powszechne poczucie moralne. Postępowanie zgodne z nimi jest nie tylko sprawą celowości, lecz także moralnego obowiązku.
Podobne stanowisko zajmuje Stanisław Ossowski, który stwierdza: „ (…) ponieważ wartości kierują naszym postępowaniem, to nic dziwnego, że zostały poddane kontroli społecznej i że środowisko społeczne stara się nam narzucić przekonanie o obiektywnym charakterze wartości, przynajmniej takich wartości, które się uważa za istotne i ważne”.
Punktem wyjścia koncepcji Ossowskiego jest odróżnienie wartości dodatnich i ujemnych, co oznacza, że wartości pozostają w pewnym stosunku przyczynowym do przeżyć, których pragniemy doznawać lub których pragniemy unikać. Istotne jest również stwierdzenie, że skala wartości odczuwanych przez poszczególne jednostki ulega ciągłym zmianom, co jest równoznaczne ze zmianami pragnień.
„Zmiany te - stwierdza Ossowski - mogą być związane z różnorodnością stanów naszego organizmu: inaczej odczuwam wartość rozmaitych rzeczy, gdy jestem głodny, inaczej gdy głód zaspokoiłem w zupełności; inaczej, gdy jestem zmęczony, inaczej gdy jestem wypoczęty i pełen energii. Mogą być też wynikiem zmian, zachodzących w sferze naszych wyobrażeń albo wynikiem sugestii społecznych przy zmianie otoczenia”.
Najbardziej płynne są zatem wartości aktualne, mające raczej charakter nastrojów i doraźnych potrzeb. Bardziej stabilne są skale wartości odczuwanych przy udziale pamięci i wyobraźni, zaś największą stabilność mają skale wartości oparte na przekonaniach. Można zatem powiedzieć, że obok wartości odczuwanych, tj. przedmiotów istotnie atrakcyjnych, budzących określone emocje danej jednostki. Ważną rolę odgrywają wartości uznawane, tj. przedmioty w stosunku do których jednostka żywi przekonanie, że posiadają one jakąś wartość obiektywną. Uznajemy wartość jakiegoś przedmiotu wtedy, gdy w naszym przekonaniu przedmiot ten powinien być odczuwany jako wartość, czyli powinien być dla nas istotnie atrakcyjny. W ten sposób wartość uznawana jest funkcją wartości odczuwanej.
Wzajemna relacja pomiędzy wartościami uznawanymi a odczuwanymi prowadzi Ossowskiego do wyróżnienia trzech modelowych sposobów postrzegania wartości przez jednostkę :
1) istnieją przedmioty, które są przez nas uznawane jako wartości i jako takie odczuwane;
2) istnieją przedmioty uznawane jako wartości, ale nie odczuwane;
3) istnieją sytuacje, w których odczuwamy wartości, ale ich nie uznajemy.
Dla określenia roli wartości jako regulatorów ludzkich zachowań, różnego typu interakcji, ważne znaczenie ma stwierdzenie Ossowskiego, że motywy ludzkich działań są określane zarówno przez wartości wewnętrznie odczuwane przez jednostkę, jak też przez wartości narzucane przez otoczenie społeczne. Te uwarunkowania są często ze sobą sprzeczne, co może prowadzić do konfliktu wartości, zderzenia tego co w nas osobiste, z tym, co społeczne.
Wpływ środowiska społecznego może mieć również efekt integrujący, prowadzący do połączenia czy uzgodnienia wartości uznawanych i odczuwanych. Może się to dokonać dzięki przejęciu przez jednostkę uczuciowego stosunku do przedmiotów, które są w danym środowisku powszechnie odczuwane jako wartości, chociaż nie mają oficjalnego uznania (mechanizm bezpośredniej sugestii). Inny mechanizm uzgadniania wartości polega na odwołaniu się do wartości, które były w przeszłości narzucone jednostce jako uznawane, wbrew jej emocjonalnym skłonnościom. Pozytywne doświadczenia jednostki wynikające ze społecznej aprobaty mogą spowodować, że po pewnym czasie wartości uznawane staną się wartościami uznawanymi i odczuwanymi.
Odniesienie modelu wartości Ossowskiego do koncepcji systemu społecznego prowadzi do następujących konstatacji:
1) Stan równowagi systemu społecznego wiąże się z sytuacją zgodności pomiędzy wartościami odczuwanymi i uznawanymi przez większość uczestników danego systemu. Oznacza to również, że występuje daleko posunięta zbieżność pomiędzy wartościami uroczystymi, które grupa społeczna stawia swoim członkom w formie oficjalnego wzoru, a wartościami życia codziennego dominującymi w życiu codziennym indywidualnych członków grupy. Jest to sytuacja, którą Stanisław Ossowski określa jako okres silnego natężenia łączności społecznej, silnego odczuwania „ducha grupy”.
2) Sytuacja, w której część wartości jest uznawana, lecz nie odczuwana, może prowadzić do zakłócenia równowagi systemu społecznego. Wynika to często ze zbytniej formalizacji wzorów wartości i norm wyższego rzędu. Mówi się w takich przypadkach o „skostnieniu” czy małej elastyczności systemu, którego wzorce stają się nieadekwatne i coraz bardziej odrywają się od życia codziennego. Prowadzi to do sytuacji społecznej hipokryzji, kiedy pojawia się zjawisko podwójnej moralności, zachowań „na pokaz”, rytualnego celebrowania wyższych wartości danego systemu. Dysfunkcje polegające na formalizacji wzorów wartości mogą zostać usunięte przez mechanizmy integracyjne systemu, przez wzmocnienie kontroli społecznej, bądź przez wprowadzenie modyfikacji do obowiązującego systemu wzorów wartości i norm.
3) Znacznie większym zagrożeniem dla równowagi systemu jest sytuacja, kiedy mamy do czynienia z wartościami odczuwanymi, ale przy braku wartości uznawanych. Jest to w istocie stan dysfunkcji strukturalnej systemu, a więc sytuacja rozpadu danego systemu i powstawania nowego. Przejściowo sytuacja tego typu może trwać przez pewien czas, gdy wartości uznawane zostaną narzucone siłą np. w wyniku wojny. Władze okupacyjne nie oczekują od społeczności podbitego kraju uznania wartości, lecz posłuszeństwa pod groźbą zastosowania przemocy bezpośredniej.
Czy istnieje „Pokolenie JP2”?
Hasło „Pokolenie JP2” powstało na długo przed kwietniem 2005 roku. Po raz pierwszy zwrot ten pojawił się po Światowych Dniach Młodzieży w 1997 roku w Paryżu, gdy zebrana tam młodzież krzyczała do Ojca Świętego: „JP2 [dżej pi tu], we love You!”. Jednak dopiero po śmierci Papieża-Polaka pojecie „Pokolenie JP2” znalazło się w powszechnym użyciu i stało się niejako symbolem wydarzeń związanych z chorobą, śmiercią Jana Pawła II i żałobą po Nim. Popularność tego hasła każe jednak zastanowić się, na ile było to autentyczne doświadczenie konkretnych młodych ludzi, a na ile iluzja medialna.
Wyniki prezentowanych w niniejszej książce badań socjologicznych - zarówno jakościowych, jak też ilościowych - nie upoważniają nas do zbyt pośpiesznego kreowania nowych bytów społecznych. Stwierdzamy, że śmierć Jana Pawła II poruszyła najgłębsze warstwy świadomości części młodzieży. W przyszłości może okazać się, że było to doświadczenie przełomowe dla ich dalszych losów, stanowiące fundament ich zbiorowej tożsamości. Jednakże w tej chwili znajdujemy za mało przesłanek dla podbudowania tego rodzaju tezy.
Naszym zdaniem „Pokolenie JP2” jest swoistą metaforą, odzwierciedlającą - zarówno indywidualne, jak i zbiorowe - tęsknoty Polaków, wywołane i uświadomione przez śmierć Jana Pawła II. Jest to tęsknota za własną czystością etyczną, za chęcią bycia lepszym dla innych, pragnienie jedności z naszym społecznym otoczeniem czy wreszcie tęsknota za osobistym doświadczeniem sfery sacrum, które nagle wydało się możliwe do osiągnięcia.
Trudno dziwić się temu, że wiele osób różniących się wiekiem, profesją, preferencjami politycznymi, deklaruje publicznie swą przynależność do „Pokolenia JP2”. Jest to niewątpliwie wyraz (rozpaczliwego niekiedy) poszukiwania własnej tożsamości w świecie, w którym coraz więcej wartości stanowiących dotąd mocny punkt oparcia ulega degradacji, bądź rozmyciu.
Zarazem jednak jest to świadectwo siły sprawczej mediów. Wszyscy staliśmy się uczestnikami „świata iluzji”, w którym trudno jest oddzielić własne myśli i uczucia od wzorów refleksji i doznań dystrybuowanych i utrwalanych przez media. Sądzimy, że masowość, a nawet globalność procesów społecznych towarzyszących śmierci Papieża, ukształtowały podwyższoną gotowość do nadania tym wydarzeniom statusu „szczególnej doniosłości”.
W wyniku wpływu tego mechanizmu na świadomość społeczną doszło do paradoksalnego zjawiska: Jan Paweł II poprzez swą śmierć i towarzyszący jej medialny rytuał stał się dla części społeczeństwa, w szczególności dla młodzieży, bardziej wyrazistym punktem odniesienia, niż w okresie swego pontyfikatu.
Zawarte w niniejszej książce wyniki badań oraz inspirowane nimi komentarze i refleksje nie zawierają odpowiedzi na wszystkie rodzące się w tym kontekście pytania. Pokazują raczej złożoność zagadnień, których autorom udało się poznawczo dotknąć.