Alarm włączył się w marcu. Międzynarodowa Unia Kolarska opublikowała wówczas raport podsumowujący dopingowe grzechy zawodowego peletonu. Na podstawie rozmów z ponad 170 kolarzami wydedukowano, że nie jest dobrze.
Rozstrzał szacunków dotyczących regularnie szprycujących się zawodników był wprawdzie zbyt duży (jeden z kolarzy powiedział, że dopinguje się co piąty; inny, że dziewięciu na dziesięciu), by wysnuć generalne wnioski co do skali zjawiska. Ale najbardziej niepokojące były zeznania o masowym wyłudzaniu zaświadczeń chorobowych, uprawniających do korzystania z substancji znajdujących się na liście zabronionych specyfików. Oraz że paszport biologiczny – cudowną broń w walce z miłośnikami transfuzji krwi oraz innych niedozwolonych metod i substancji – można stosunkowo łatwo oszukać.
W paszporcie monitoruje się chemiczne parametry krwi zawodnika, a każde niewytłumaczalne odstępstwo od normy traktowane jest jak złamanie przepisów antydopingowych. Jak to w dopingu – wynalezienie metody na metodę nie trwało długo. Jeden z kolarzy zeznał, że lekarz doradził mu zmniejszyć jednorazową dawkę przetaczanej krwi – z pół litra do 150–200 mililitrów – by nie zaburzyć wskaźników zapisanych w paszporcie. Podobnie jest z EPO, czyli erytropoetyną, dopingowym hitem, który pobudza produkcję czerwonych krwinek i zwiększa natlenienie organizmu – by nie wywołać podejrzeń, a tym samym nie dać się złapać, trzeba brać mniejsze dawki, tylko częściej.
Ciągłe wpadki
Tego typu informacje podkopują i tak już mocno nadszarpniętą reputację kolarstwa. Prof. Jerzy Smorawiński, rektor poznańskiej AWF i przewodniczący Komisji do Zwalczania Dopingu w Sporcie, mówi, że kolarstwem ekscytował się pół wieku temu, za czasów Stanisława Królaka, na rowerze jeździ często, ale gdy patrzy na Tour de France, nie opuszcza go uczucie podejrzliwości. – Śledzę klasyfikację generalną i trochę drżę za każdym razem, gdy robi się głośno o wpadkach; czy aby nie dotyczą naszych – wyznaje.
Zdaniem Pawła Kaliszewskiego, członka Komisji, wyspecjalizowanego w interpretowaniu danych z paszportu biologicznego, z tą metodą jest jak z demokracją: do doskonałości daleko, ale lepszej nie wymyślono. – Można by ją jeszcze usprawnić, oznaczając objętość płynów naczyniowych sportowca albo bezwzględną masę hemoglobiny we krwi. To jest do zrobienia, poprzez podawanie badanemu bardzo małych dawek tlenku węgla. Na razie budzi to jednak sprzeciw środowiska, bo tlenek węgla jest szkodliwy. Co ciekawe – zawodnicy nie protestują, gdy ten sam zabieg wykonuje się, badając ich możliwości wysiłkowe – tłumaczy doktor Kaliszewski.
Mikrodawki bywają jednak zwodnicze, bo w kolarstwie, a przede wszystkim w lekkiej atletyce, co roku dochodzi do kilkunastu dyskwalifikacji z powodu zakłóceń norm wyznaczonych w paszportach. – Nieuczciwi sportowcy korzystają z tego, że przy mikrodawkach parametry krwi poprawiają się powoli, a okno detekcji, czyli czas na wykrycie substancji zabronionej, jest bardzo krótkie. Ale dokładna analiza danych pozwala na wytypowanie podejrzanych i zaplanowanie kolejnych kontroli, już bardziej skutecznych – dodaje doktor Kaliszewski.
Kolarstwo i lekka atletyka wyrządziły krzywdę całemu zawodowemu sportowi. Są dyscyplinami o globalnym znaczeniu, a ujawnienie informacji o systematycznej diecie z koksu największych gwiazd obaliło mity, że doping to margines, broń słabych i że elita nie bierze, bo ma zbyt wiele do stracenia, a poza tym notoryczne kontrole skutecznie wykluczają oszustwa.
Doktor Dariusz Błachnio, członek Komisji, a jednocześnie najdłużej aktywny kontroler dopingowy w Polsce (24 lata stażu), mówi, że w Polsce, tak jak na całym świecie, nie ma żadnego pobłażania dla najlepszych. – Koledzy nieraz bywali w Krakowie u Agnieszki Radwańskiej. Tomek Majewski jest kontrolowany kilkadziesiąt razy rocznie. Podobnie inni przedstawiciele naszej sportowej elity. Zawsze wychodzą czyści. Ale sprawdzać ich trzeba, choćby dlatego, żeby być fair wobec innych.
Skąd kontrolerzy antydopingowi wiedzą, kogo badać? Są pewne dyscypliny, które ze swej natury są podejrzane. Jeśli chodzi o sporty nieolimpijskie, czarną owcą jest kulturystyka. Przed ostatnimi mistrzostwami Polski wytypowano do kontroli ośmiu zawodników – sześciu miało wynik pozytywny, a jeden nie stawił się na badanie. Z ciekawostek: swego czasu na świecie sporo wpadek notowano w bilardzie i brydżu sportowym. – Wszystkie dotyczyły marihuany albo kokainy – dodaje Dariusz Błachnio.
W dyscyplinach olimpijskich generalnie podejrzenia padają tam, gdzie liczą się przede wszystkim siła i wydolność. Pierwsze z brzegu to kolarstwo, kajakarstwo, ciężary, biegi narciarskie oraz lekka atletyka – zwłaszcza sprinty, biegi średnie i rzuty.
Jeśli chodzi o celowanie personalne, czerwone światło zapala się po każdym awansie w rankingu albo spektakularnym wyniku – trudnym do wytłumaczenia, biorąc pod uwagę dotychczasowy poziom. Specjalnym nadzorem objęci są również sportowcy wracający po dyskwalifikacji albo chorobie, podczas której mogli korzystać z tzw. wyłączenia terapeutycznego, czyli zgody na stosowanie zakazanych metod albo substancji. Bywały też kontrole po anonimowym donosie, bardziej elegancko zwanym telefonem zaufania. – Ale jeszcze się nie zdarzyło, by informacja się potwierdziła – informuje Dariusz Błachnio. Również instynkt dopingowego łowcy ma znaczenie: – Kiedyś na zawodach juniorskich przyuważyłem kulomiota, który był bardzo pobudzony, kipiał agresją. Przebadaliśmy go i wpadł na amfetaminie – opowiada doktor Błachnio.
Koszykówka, ciężary, rugby
W Polsce w 2014 r. przeprowadzono ponad 3 tys. kontroli na obecność w organizmach sportowców niedozwolonych środków. W 38 przypadkach stwierdzono naruszenie przepisów. Najwięcej w koszykówce (6), poza tym na czarną listę trafiły: podnoszenie ciężarów i rugby (po 4), kajakarstwo (2) oraz zapasy, wioślarstwo, biathlon, piłka nożna, hokej na lodzie, boks i lekka atletyka (po 1). Pozostałe przypadki dotyczyły sportów nieolimpijskich. – Pierwsze miejsce koszykówki to wypadek przy pracy – tłumaczy doktor Błachnio. – W czterech przypadkach chodziło o użycie zabronionej metody, czyli kroplówki. Obyło się bez sankcji. Obronił się też jeden kajakarz, który przyjmował leki na astmę.
Polska wpisuje się więc w trendy światowe – tam wpadają, gdzie liczy się siła i wydolność. Choć najpopularniejsze są cały czas steroidy, to stymulanty, przydatne w każdej dyscyplinie, są coraz bardziej rozpowszechnione. – Sportowcy, szukając pobudzenia, chętnie sięgają po odżywki, zapominają jednak, że lista substancji zabronionych ma charakter otwarty. Niedawno wykryliśmy u zawodników zmodyfikowane stymulanty, które nie były wprost wymienione na liście zabronionej, ale Światowa Agencja Antydopingowa potwierdziła, że należy je uznać za doping. Czasem wystarczyło trochę ostrożności i podejrzliwości, bo na forach internetowych zachwalano te środki jako skuteczniejsze niż np. amfetamina – mówi doktor Dorota Kwiatkowska, kierownik Zakładu Badań Antydopingowych, działającego w Instytucie Sportu.
Zdaniem Dariusza Błachnio, biorąc pod uwagę bogactwo i różnorodność dopingowej oferty, właściwie nie ma dziś dyscypliny sportu, której przedstawiciele nie mogliby skorzystać z, jak to określa z przekąsem, dobrodziejstwa dopingu. Dorota Kwiatkowska: – Odkąd kilka lat temu odkryliśmy doping w wędkarstwie, już mnie nic nie zdziwi. Niemałą sensację wzbudziła też wpadka gimnastyczki artystycznej. Choć to był jeden z wielu przypadków dopingu nieświadomego. Zawodniczka wzięła leki na przeziębienie, w których były zakazane substancje.
Farmacja wychodzi naprzeciw potrzebom sportowców – powszechnie dostępne są środki chemiczne, które redukują napięcie albo wspomagają koncentrację, refleks, opanowanie. – W strzelectwie albo łucznictwie skuteczne są substancje z grupy beta-blokerów, które eliminują drżenie dłoni. Z tym że je akurat stosunkowo łatwo wykryć – informuje Dorota Kwiatkowska.
Szermierka, strzelectwo, tenis
Jest jednak wiele dyscyplin, gdzie niedozwolone wspomaganie jest zjawiskiem marginalnym, bo braku umiejętności po prostu nie nadrobi się chemią. To choćby szermierka, strzelectwo, żeglarstwo czy tenis stołowy lub badminton. Prof. Smorawiński żywi natomiast głębokie przekonanie o czystości w grach zespołowych. – Zwłaszcza w piłce ręcznej oraz w siatkówce – prześwietlanych przez nas wielokrotnie i zawsze z negatywnym skutkiem. Poza tym w grach zespołowych trzeba konstruować akcje, myśleć. A na myślenie jeszcze dopingu nie wynaleziono – kwituje.
Nie jest za to przekonany co do futbolu, ale wcale nie dlatego, że zauważył, zwłaszcza na polskich boiskach, jakoby myślenie wyparte było tępą siłą. – Dawka spotkań w sezonie jest jednak mordercza. No i wciąż pamiętam o aferze z udziałem niesławnego doktora Eufemiano Fuentesa – większość odkrytych w jego gabinecie próbek krwi nie została zidentyfikowana. A były poważne podejrzenia, że należą do wielkich gwiazd futbolu – dodaje. Dorota Kwiatkowska: – Myślę, że sporadyczne wpadki w sportach zespołowych wynikają z tego, że funkcjonując w grupie, jest się bardziej świadomym, poza tym mimowolnie podlega się kontroli otoczenia.
Z doświadczeń Dariusza Błachnio wynika, że skoro każdy jest podejrzany, trzeba nauczyć się czytać między wierszami. Mówi, że jeśli chodzi o otwartość na udział w akcjach antydopingowych, uświadamiania zawodników, to zawsze można liczyć np. na lekką atletykę, narciarstwo klasyczne, siatkówkę, piłkę ręczną, a ostatnio bezkompromisowością wykazują się w pływaniu, które jeszcze kilka lat temu borykało się z dopingowym wstydem. Poza tym jest grupa dyscyplin – jak wioślarstwo, judo, łyżwiarstwo szybkie, łucznictwo i strzelectwo – w których dominują zawodnicy wywodzący się ze środowisk akademickich, na ogół dość inteligentni i refleksyjni, świadomi dopingowego zła oraz zbyt honorowi, by pokusić się o grę nie fair.
Z grupy sportów dżentelmeńskich pewien problem jest za to z tenisem. Patrząc na niektóre, wielogodzinne maratony na kortach, trudno nie zadać sobie pytania, czy to aby na pewno wyłącznie dzięki treningowi i sile woli. W 2013 r. zapowiedziano wprawdzie objęcie najlepszych zawodników programem paszportu biologicznego, jednak o efektach nic nie wiadomo. A doświadczenia z kolarstwa i lekkiej atletyki pokazują, że ta cisza wcale nie musi dobrze wróżyć.