Skąd się wzięły miejskie iluminacje

W okolicach grudnia miasta dekorowano światełkami już od dawna, ale od mniej więcej dekady zamienia się to u nas w prawdziwy turniej miast. Do tradycyjnego komercyjnego wyścigu o uwagę, któremu ton nadają wielkie centra handlowe, włączyły się z zaangażowaniem samorządowe władze. Samodzielnym liderem tej rywalizacji, co w sumie dziwić nie powinno, pozostaje stolica z imponującą liczbą 2 mln tzw. punktów świetlnych (2014/15). Ta zabawa kosztuje miasto blisko 3 mln zł, ale efekty są zauważane nawet za granicą. Przed dwoma laty Warszawa znalazła się bowiem w gronie dziesięciu najpiękniej udekorowanych na święta miast na świecie. Ponad średnią wybijają się także Wrocław i Rzeszów. Gdzie indziej jest taniej i skromniej, co nie znaczy, że ubogo. Rozwieszenie świetlnych łańcuchów w dużym mieście to zazwyczaj koszt od 500 tys. do 1,5 mln zł, w średnich – 50–70 tys., zaś w mniejszych – ok. 10–20 tys. zł. Wszystko zależy od ambicji włodarzy i estetycznych oczekiwań mieszkańców. To jeden z nielicznych zbędnych i efekciarskich wydatków, przy których nikt nie protestuje i nie wyciąga argumentów o niedoinwestowanych żłobkach i szpitalach. Bożonarodzeniowe uliczne światła tak ekscytują ludzi, że na ostatnią (szóstą z kolei) edycję poświęconego im konkursu „Świeć się z Energą” przysłano 3500 zdjęć z 228 miast w kraju, a w głosowaniu na mistrza dekoracji wzięło udział 174 tys. rodaków. Inspiracje są podobne. Dominują gwiazdki, bałwanki, renifery, sanie, św. mikołaje, aniołki, bombki, śnieżynki, pudła z prezentami przewiązane szerokimi wstęgami. Coraz częściej pojawiają się karoce, bajkowe pałace, wodospady, parasolki oraz – osobliwie – wizerunki eleganckich par (pan – melonik, pani – długa suknia) w stylu art deco, wyglądających jak gdyby szły na karnawałowy bal. Osobną kategorię w tej rywalizacji stanowią choinki. W Polsce ów wyścig znów wygrywa stolica (drzewko wysokości 37 m), ale sporo jej brakuje do światowego rekordzisty, którym jest choinka w Rio de Janeiro, mierząca 85 m, ważąca 540 ton i ozdobiona 3 mln żarówek. Uliczne, bożonarodzeniowe iluminacje mają swój ściśle określony coroczny cykl życia. Rozpoczyna się z początkiem grudnia, a wygasa na przełomie stycznia i lutego. Dlatego coraz popularniejszy staje się inny sposób umilania mieszkańcom czasu poprzez zabawy ze światłem: specjalne doroczne festiwale. Na świecie jest ich już kilkaset, ale kilka świeci najjaśniej. W Europie z pewnością Fęte de Lumières w Lyonie, na którym w grudniu każdego roku prezentuje się około 130 artystów, a ich dzieła podziwia 6 mln turystów! Impreza trwa cztery dni, a najważniejsze pokazy ogląda jednorazowo po 700–800 tys. osób. Z francuskim stara się konkurować berliński Festival of Lights, organizowany od ponad dekady, zawsze w październiku. Trwa aż dziesięć dni, co radykalnie podnosi frekwencję. Są jeszcze Helsinki, Amsterdam i kilka innych miast, które na razie muszą się godzić na drugoplanową rolę w tej świetlnej wirówce. Na świecie na czoło zdają się wybijać Luminarie w japońskim Kobe, Vivid w Sydney oraz imprezy w chińskim Harbinie, japońskiej Nagashimie (główna atrakcja to gigantyczny tunel zbudowany z milionów opraw LED) oraz Light Marina Bay w Singapurze, podczas którego wszystko odbywa się na i wokół wody, co potęguje wizualne wrażenia. W Polsce na lidera tego typu zabaw wyrasta Łódź. Zorganizowaną w 2011 r. pierwszą edycję Light Move Festival oglądało 40 tys. osób, a ostatnią, sprzed kilku tygodni, już ponad pół miliona. W ramach tej imprezy odbywa się poważna ogólnopolska konferencja o oświetleniu miast. Trzeba jednak uczciwie dodać, że pierwsi, w 2009 r., na pomysł uwodzenia światłem w mieście wpadli organizatorzy Karkonoskiego Festiwalu Światła w Cieplicach (obecnie przeniesiony do Jeleniej Góry). Podobne imprezy odbywają się także w Toruniu (sierpień), Białymstoku (październik) oraz w ogrodach pałacu w Wilanowie (luty). Jest tylko kwestią czasu, kiedy do tej grupy dołączą kolejne miasta, bo mieszkańcy kochają tego rodzaju atrakcje. Festiwale światła urzekają ludzi, bo efektownie łączą kilka form artystycznego wyrazu. Ta najbardziej oczywista to iluminacje, czyli oświetlanie budynków, drzew i ulic na różne kolory. To coś jakby efemeryczne i żyjące tylko nocą gigantyczne murale. Forma druga to instalacje świetlne. Przestrzenne, stwarzające wrażenie brył, rzeźb, nowoczesnych pomników. I wreszcie chyba najbardziej efektowne: projekcje wielkoformatowe. To z kolei malowanie gigantycznych ruchomych obrazów, dla których rolę płótna odgrywają fasady domów. Często o charakterze trójwymiarowym, prawie zawsze dynamiczne, zmieniające się jak w dziecięcym kalejdoskopie. Niesamowity rozwój wszystkich tych bożonarodzeniowych iluminacji i festiwali światła stał się możliwy dzięki jednemu wynalazkowi: diodzie LED, fachowo zwanej elektroluminescencyjną. Odkrycia, które przyczyniło się do jej powstania, dokonał Brytyjczyk Henry Joseph Round już w 1907 r., ale trzeba było wielu lat badań i kolejnych wynalazków, by w 1997 r. na rynek trafił pierwszy LED wytwarzający białe światło. Dziś dioda wydaje się nie mieć konkurencji i wraz ze swą młodszą siostrą OLED (wykorzystywaną głównie w smartfonach i telewizorach) podbija świat. Nie tylko stymulując cykliczne imprezy, ale i rewolucjonizując całe oświetlenie miast. Specjaliści nie mogą się nachwalić zalet nowego źródła światła, chętnie zaznaczając, że o ile XX w. był czasem oświetlenia żarowego, o tyle XXI w. będzie z pewnością czasem LED. Przede wszystkim daje ono ogromne oszczędności kosztów; zużycie energii jest o 70–80 proc. niższe niż w tradycyjnej żarówce. A zatem przynosi i dalsze wielkie korzyści dla ochrony środowiska, z ograniczeniem emisji CO2 na czele. Potem następuje cała litania zalet: odporne na częste włączanie i wyłączanie oraz na wahania napięcia, nie emituje promieniowania UV ani podczerwonego, wyjątkowo trwałe (od 20 do 100 tys. godzin pracy), możliwość łatwego sterowania barwą, kierunkiem, natężeniem światła, co osłabia efekt tzw. zanieczyszczania światłem, czyli bezsensownego oświetlania nocnego nieba. Nic dziwnego, że diody LED coraz częściej oświetlają nam miasta. Co zamożniejsze światowe metropolie pozwalają sobie na działanie radykalne, wymieniając całe oświetlenie naraz, hurtem, i podłączając je do nowoczesnego systemu sterowania. Tak np. uczyniły Madryt (200 tys. latarni), Los Angeles, Mediolan (po 140 tys. latarni) czy Birmingham (90 tys.). W Polsce liderami wprowadzania nowych technologii są Szczecin, Kraków, Białystok, Poznań. W krajowym ogonie wlecze się stolica. Ma wprawdzie efektownie oświetlony LED Stadion Narodowy, ale ulice niemal bez wyjątku otacza blask minionej epoki elektryki. Nawet na świeżo odnowionym moście Łazienkowskim zainstalowano tradycyjne żarówki sodowe. Podobno szykuje się wielka rewolucja (wymiana 30 tys. opraw), ale to dopiero plany. Staramy się gonić świat, a ten ucieka coraz szybciej. Eksperci szacują, że do 2020 r. w krajach rozwiniętych LED zasadniczo wyprze z użycia inne formy oświetlenia. Czy także u nas? Nic pewnego, bo mamy w kraju do czynienia ze szczególnym paradoksem polegającym na tym, że większość instalacji oświetleniowych wzdłuż dróg i ulic jest własnością nie władz samorządowych, lecz firm energetycznych. A tym na zakładan