Powrót Misia Uszatka

Warszawa, małe mieszkanie usytuowane pomiędzy placem Bankowym a Teatralnym. Zbigniew Rychlicki, zastępca dyrektora artystycznego Naszej Księgarni, wraca z wydawnictwa. Odpoczywa krótko, a potem idzie do swojej pracowni. Wcześniej jej nie miał, ale w nowym mieszkaniu z przydziału w końcu posiada osobne pomieszczenie do pracy. Trzyma w nim monografie mistrzów malarstwa, ale także ludowe świątki. Kolekcjonuje je w wolnych chwilach, ceni także malarstwo na szkle. W pracy przeszkadza mu kot, uwielbiający polowania na pędzel, za pomocą którego powstają kolejne akwarele. Z okazji tych polowań powstaje później seria kocich portretów. Tak miejsce, gdzie Miś Uszatek nabierał kształtów, wspomina syn artysty. – Ojciec tworzył Uszatka po godzinach, a miał mnóstwo pracy. Sporo spotkań autorskich, do tego dużo czasu spędzał w drukarniach. Zaglądałem mu przez ramię i lubiłem oglądać jego albumy, szczególnie Renoira. Miał też kolekcję czarnych płyt. Gdy przychodzili do nas goście, byłem odpowiedzialny za obsługiwanie adapteru – mówi Andrzej Rychlicki, którego ojciec także sportretował, na pocztówce z małym narciarzem. Do dziś można ją znaleźć w serwisach aukcyjnych. Jednymi z częstych gości są państwo Janczarscy. Nic w tym dziwnego, bo ilustrator Zbigniew Rychlicki i pisarz Czesław Janczarski przez dekady wspólnie tworzą jedną z najbardziej znanych postaci polskiej popkultury. Wszystko zaczyna się od pomysłu w Naszej Księgarni, by stworzyć dwutygodnik dla przedszkolaków. W końcu w 1957 r. powstaje „Miś. Przyjaciel najmłodszych”, w którym Czesław Janczarski – ceniony już wówczas pisarz dla dzieci – obejmuje funkcję redaktora naczelnego. Sam Uszatek staje się flagową serią i – jak powiedzieliby dzisiejsi specjaliści od marketingu – brand hero całego przedsięwzięcia. Pismo wydawane w kilkusettysięcznym nakładzie, a więc ogólnodostępne, cieszy się ogromną popularnością wśród dzieci. Swoje teksty publikują w nim Porazińska i Kownacka, a ilustracje i komiksy tworzą tuzy polskiej szkoły ilustracji, na czele z Szancerem, Butenką (słynny „Gapiszon”) czy Wilkoniem. Misiowy realizm magiczny „Miś”, choć z dzisiejszej perspektywy nadmiernie dydaktyczny i moralizatorski, wychowuje i kształtuje gust artystyczny wielu pokoleń Polaków, w tym także kolejnych świetnych ilustratorów. I choć duet Rychlicki/Janczarski na łamach czasopisma ma silną konkurencję, przygody niedźwiadka z klapniętym uszkiem wiodą prym, by w końcu od 1960 r. ukazywać się także jako samodzielne książki – łącznie pięć tomów. Pierwszy Uszatek z „Misia” wygląda jednak inaczej niż ten z książeczki: jest mniej dynamiczny, bardziej pucołowaty, ma ciemniejsze futro. Dlatego część opowiadań, zanim trafia do książki, zostaje przeredagowana, a Rychlicki wykonuje do nich nowe ilustracje. Jeszcze zanim powstał lalkowy film, książkowy „Miś Uszatek” zyskał już popularność w Polsce, pojawiły się też zagraniczne przekłady, m.in. we Francji i na Węgrzech. Opowieści o przygodach niedźwiadka okazują się uniwersalne, co w równym stopniu jest zasługą Janczarskiego, jak i Rychlickiego, bo w książkowym „Misiu…” obraz występuje na równych prawach z tekstem, a panowie tworzą zgrany duet. Dysponują podobną wrażliwością: w twórczości cenią sobie umiar, a nie nadmiar, są wrażliwi na piękno przyrody, poza tym obaj pochodzą ze wsi. Janczarski z Hruszwicy na Wołyniu, a Rychlicki – z Orzechówki na Podkarpaciu. Dlatego świat Misia Uszatka to przede wszystkim świat wsi i małej miejscowości, a miasto jest odległe i staje się co najwyżej celem atrakcyjnej, emocjonującej wyprawy. Autorzy czerpią z doświadczeń zdobytych przy innych projektach. Czesław Janczarski jest jednym z najbardziej popularnych autorów dla dzieci doby PRL. Publikuje nie tylko w „Misiu”, ale także w „Płomyczku” i „Świerszczyku”. Do tego ma szczęście do doskonałych ilustratorów. „Jak Wojtek został strażakiem” czy „Warzyła sroczka kaszkę” to utwory znane każdemu dziecku wychowanemu przed 1989 r., a ilustracje do „Tygrysa o złotym sercu”, które wykonał Józef Wilkoń, do dziś są uznawane za jedne z najlepszych prac tego artysty. Z kolei Rychlicki przez lata świadomie i chętnie przemyca w swoich projektach dorobek sztuki nieprofesjonalnej, ilustruje baśnie. – Nawiązywał do sztuki ludowej na różnych polach. Z jednej strony odwoływał się do drzeworytu, z drugiej strony potrafił grać detalem i dekoracyjnością – mówi historyczka sztuki Anita Wincencjusz-Patyna. „Chciałbym nauczyć dziecko pogodnego patrzenia na świat, odkrywania w tym świecie piękna. Po drugie – przybliżyć dziecku świat w sensie poznawczym. Nauczyć dostrzegać. Bowiem często patrzymy na pewne zjawiska malarskie – fizyczne i przyrodnicze – nie widząc ich” – pisze Rychlicki w 1987 r. w katalogu do wystawy swoich prac. Te słowa doskonale pasują także do charakteru tekstów Janczarskiego, jak i ich wspólnego Misia Uszatka. W serii widać też na każdym kroku wspomniany już dydaktyzm – w tekście i w obrazie. Szczególnie w najstarszych opowiadaniach pt. „Przygody i wędrówki Misia Uszatka”, skierowanych do najmłodszych dzieci. Fabuła jest tu niezwykle syntetyczna i skrajnie prosta, co nie znaczy, że prostacka. Uszatek nie rozumie jeszcze metafory i pojmuje świat dosłownie. Kiedy w jednym z opowiadań słyszy, że mróz namalował kwiaty na szybie, wędruje do lasu, chcąc odnaleźć autora zimowych fresków, później będzie też szukał echa, porozmawia z księżycem. Sądzi, że dzięki ulewie urośnie, podobnie jak rośliny. Szczęśliwie autorzy pozwalają dorastać swojemu bohaterowi wraz z czytelnikami i z każdą kolejną książką Uszatek jest coraz starszy. Zmienia również grono przyjaciół: najpierw są to zwierzęta z podwórka, potem zabawki z domu, aż w końcu zabawki z przedszkola, bo Miś – jak każde dziecko doby PRL – musi przejść proces socjalizacji. Szczęśliwie Janczarski i Rychlicki prócz nieco łopatologicznego kursu kultury osobistej i zachowania w społeczeństwie wplatają w opowieść wątki fantastyczne, jak w historii „Znajdki i zguby”, w której bohater rozmawia z guzikami wychodzącymi w nocy spod szafy. Nie bez powodu Małgorzata Strękowska-Zaręba we wstępie do reprintu książkowych przygód Uszatka (tego, który właśnie się ukazał) nazywa je realizmem magicznym. Miś idzie w świat – Ojciec starał się, żeby jego postaci zawsze były charakterystyczne, a do tego ubrane modnie, zgodnie z obowiązującymi w danym okresie trendami – wspomina Andrzej Rychlicki. Artysta bardzo się cieszył z przeniesienia przygód swojego bohatera na telewizyjny ekran – sam projektował lalkowe postaci dla łódzkiego Se-ma-fora, dbał o dekoracje, a także wspomniane stroje. Całe mnóstwo czapek, płaszczyków, spodenek, bo Uszatek w każdym kolejnym odcinku przebiera się kilka razy niczym gwiazda filmowa i ma ogromną kolekcję piżamek. A do tego w domu nowo