Historia zapisana w dokumentach glinianych

Podczas gdy archeolodzy mogą jedynie z rozpaczą śledzić, jak starożytne dziedzictwo jest niszczone i rozkradane, dla filologów starożytny Bliski Wschód wcale nie zamilkł, chociażby dlatego, że na czarny rynek antykwaryczny stale napływają pozyskane w drodze rabunku tabliczki. Archeolodzy załamują ręce, bo rzeźby, biżuteria czy broń, wyrwane z kontekstu i wiedzy o miejscu ich pochodzenia, tracą 90 proc. informacji, zabytki piśmiennictwa nadal jednak opowiadają historię, a krój pisma i skład gliny często zdradzają proweniencję i umożliwiają datowanie. Uprzywilejowana sytuacja filologów polega też na tym, że zawsze mogą prowadzić badania w muzealnych magazynach, w których pewnie z połowy zalegających tam tabliczek klinowych nikt jeszcze nie przeczytał. Trzcinką w glinie Najstarsze ideograficzno-sylabiczne pismo sumeryjskie wyewoluowało z metod księgowania. Znaki w końcu IV tys. p.n.e. z obrazków przekształciły się w zespoły klinowych zagłębień, których kształt wynikał z tego, że wyciskanie trzcinką w miękkiej glinie (jedynym dostępnym w Mezopotamii materiale piśmienniczym) trójkątnych znaczków było łatwiejsze i bardziej czytelne. Choć języki się zmieniały, pismo klinowe do nich jedynie dostosowywano, dodając nowe znaki. Sumeryjski wyparty został przez semicki akadyjski, który w II tys. p.n.e. stał się językiem międzynarodowym, używanym przez kupców i na dworach do korespondencji dyplomatycznej. – Tajemnicą sukcesu akadyjskiego, a potem jego dialektów – asyryjskiego i babilońskiego – była prosta gramatyka i znajomość przynajmniej 300–350 znaków. Pismo oczywiście ewoluowało, ale mieszkańcy Mezopotamii byli tradycjonalistami, więc choć od połowy I tys. p.n.e. dominował już alfabet i język aramejski, w Uruk kontrakty i umowy sporządzano w klinach jeszcze w II w. p.n.e. – podkreśla prof. Marek Stępień z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. O tym, jak trwała była tradycja piśmiennicza, świadczy postać sumeryjskiego króla Gilgamesza, żyjącego ok. 2700 r. p.n.e., który do literatury wszedł jako władca idealny i heros. Mity o nim przepisywano przez dwa tysiąclecia i mimo że nie zachowały się wszystkie oryginały sumeryjskie, znamy je dzięki skompilowanej w formie eposu wersji babilońskiej. Ta ciągłość to też zasługa rzesz skrybów, zarówno pisarzy wysokiej klasy, zatrudnionych w administracji królewskiej i świątyniach, zajmujących się prowadzeniem buchalterii, literaturą i nauką, jak i skrybów do wynajęcia oraz uczniów przepisujących dla wprawki klasyczne utwory. – Stopień upiśmiennienia społeczeństwa mógł być wyższy w III i II tys. p.n.e. niż później. Hammurabi ok. 1700 r. p.n.e. napisał na swojej steli, że jeśli ktoś czuje się skrzywdzony, to niech sam przeczyta, jakie ma prawa. Poza tym w każdej rodzinie kupieckiej zawsze ktoś pisał i czytał, by sprawować pieczę nad interesami – przekonuje badacz. Teksty gospodarczo-administracyjne stanowią 90 proc. z około miliona glinianych dokumentów i nawet jeśli pojedyncza tabliczka, donosząca o liczbie sprzedanych owiec w jakimś mieście, nie wnosi zbyt wiele, to już zebranie z miejskiego archiwum wszystkich wzmianek o tych zwierzętach pozwala wyciągnąć wnioski na temat ich hodowli, dystrybucji czy dziedziczenia stad w rodzinie. Badaczom wystarcza odpowiednio postawione pytanie i dostęp do tekstów, a ten umożliwia ich digitalizacja. W Cuneiform Digital Library Initiative jest 60 tys. pozycji, na które składają się zdjęcie tabliczki w doskonałej rozdzielczości, jej opis, czasami transliteracja i tłumaczenie, a w korzystaniu pomaga podział według kolekcji, tematyki i chronologii. To dopiero początek, bo baza stale rośnie, ale już dziś można mieć wgląd w życie mieszkańców starożytnej Mezopotamii bez konieczności wychodzenia z domu. Wyciągnięte z magazynów Najbardziej pracochłonna jest analiza całych archiwów, ale to właśnie ona umożliwia badaczom uchwycenie procesów ekonomicznych i historycznych. W zeszłym roku ponad 23 tys. tabliczek z archiwum w starożytnym Kanesz (znalezionych wiek temu w Kültepe w środkowej Turcji) zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Na początku II tys. p.n.e. była to kolonia handlowa Asyryjczyków, przybyłych z oddalonego o 1 tys. km Aszur. To właśnie do nich należały domowe archiwa pełne dokumentów dotyczących każdej transakcji czy sporu sądowego oraz listów od rodzin, informujących o stanie interesów, ale też chorobie ojca, narodzinach siostrzeńca czy złym zachowaniu brata. Asyriolog Gojko Barjamovic z Harvard University i ekonomista Kerem Coşar ze sztokholmskiej School of Economics przekonują, że podobna skrupulatność w prowadzeniu ksiąg dochodów i rozchodów znana jest dopiero w średniowiecznej Europie. Dzięki znajdującym się na tabliczkach danym można prześledzić, jak działał system kredytowy, zmieniały się ceny towarów, i odtworzyć sieć powiązań handlowych między 51 osadami. Zastosowanie modeli ekonomicznych umożliwiło wskazanie okolic miasta Puruszaddum, ok. 400 km na zachód od Kanesz, jako miejsca, gdzie powinna się znajdować kolejna asyryjska kolonia handlowa, co zresztą zgadza się z podejrzeniami archeologów. Wyjątkowe jest to, że społeczność asyryjska nie podlegała lokalnym, anatolijskim władcom, tylko rządziła się własnymi prawami, i wszystkie ważne dla niej decyzje podejmował jej samorząd. Ten system zaczął się chwiać po 150 latach (ok. 1850 r. p.n.e.), gdy zmarło wielu patriarchów rodów kupieckich, zmieniły się warunki polityczne, a górskie szlaki przestały być bezpieczne. Prof. Marek Stępień za najważniejsze wśród ostatnio opublikowanych kolekcji uważa jednak opracowanie przez filologów z Cornell University kilku tysięcy tabliczek gospodarczych z funkcjonującej w końcu III tys. p.n.e. prowincjonalnej osady Garšana. Wywnioskować z nich można, że już wówczas do Sumeru zaczęli napływać zachodniosemiccy Amoryci, którzy wkrótce przyczynili się do upadku sumeryjskiej III dynastii z Ur i narodzin epoki babilońskiej. – Z tekstów wynika, że aż 60–70 proc. imion w tej osadzie było zachodniosemickich, więc już wtedy musiało dojść do amorytyzacji armii sumeryjskiej, stanowiącej trzon administracji w takich ośrodkach królewskich jak Garšana. Dla mnie to tym ważniejsze odkrycie, że potwierdza moje przypuszczenia sprzed lat – cieszy się historyk. Wolna niewola Drugim typem źródeł są tabliczki, które prywatni kolekcjonerzy nabywają na aukcjach, a potem udostępniają badaczom do opracowania. Tak było w 2015 r., gdy kolekcjoner David Sofer wypożyczył Bible Lands Museum w Jerozolimie 103 akadyjskie tabliczki, które dały wgląd w życie codzienne Żydów przesiedlonych do Babilonii w 597 r. p.n.e. Z dokumentów opatrzonych imionami skrybów, miejscem i datą sporządzenia wynika, że rabusie natrafili na archiwum w dotąd nieznanej miejscowości Al-Yahudu (Miasto Judy) i że najstarszy tekst powstał 15 lat po zburzeniu Jerozolimy przez Nabuchodonozora II, a najmłodszy w 477 r. p.n.e., czyli 60 lat po tym, jak Żydzi mogli już wrócić do domów. Listy długów, rachunki, rozliczenia, testamenty i umowy pozwalają prześledzić losy kilku rodów judejskich i potwierdzają wcześniejsze przypuszczenia, że biblijna wersja niewoli babilońskiej jest przekłamana – nawet jeśli przesiedlenia wiązały się z koniecznością opuszczenia ojczyzny i budowaniem nowego życia w zniszczonej przez wojny Babilonii, Żydzi wcale nie byli tam prześladowani, prowadzili interesy, dorabiali się fortun i stanowisk, dlatego wcale nie zależało im na powrocie do Jerozolimy. Propaganda oficjalnych dokumentów jest oczywista, ale teksty gospodarcze i sądowe są jej przeciwieństwem, bo nie dość, że szczegółowo informują o życiu codziennym starożytnych, to jeszcze nie kłamią. – Jest jednak kategoria tekstów