Potrzeba nam uczelni wyższej z prawdziwego zdarzenia

Polska nauka jest głodna sukcesów. Choć w świetle niektórych danych ma się ona całkiem dobrze – np. publikujemy raptem dwa razy mniej niż mający trzykrotnie więcej środków Niemcy – opinia publiczna postrzega środowisko naukowe jako archaiczne, nieefektywne, kształcące staroświecko, niezdolne do konkurencji badawczej z zagranicznymi ośrodkami. Rzeczywiście, bardzo kiepsko wypadamy w skuteczności pozyskiwania prestiżowych grantów Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) – odstajemy nawet od innych krajów postsocjalistycznych. Jeszcze gorzej idzie komercjalizacja badań: mamy nowatorskie wynalazki i przełomowe odkrycia, ale nie potrafimy ich przekuć na innowacyjne produkty. Porażka polskiego niebieskiego lasera czy grafenu w spektakularny sposób ilustruje problemy z praktycznym wykorzystaniem dorobku nauki. W końcu polskie uniwersytety bardzo źle wypadają w międzynarodowych rankingach – fatalnie niską pozycję mamy zwłaszcza w popularnym tzw. rankingu szanghajskim. Najlepsze polskie uczelnie pojawiają się dopiero w czwartej i piątej setce. Podobnie mizernie wypadamy w prestiżowym rankingu The Times Higher Education. Lepiej wypadają poszczególne wydziały i jednostki: na przykład najwyżej oceniana polska uczelnia biznesowa, Akademia Leona Koźmińskiego, w światowych rankingach „Financial Times”, dotyczących programów magisterskich z zarządzania regularnie plasuje się ok. 40. miejsca, a z finansów nawet w górnej dwudziestce. Aż trzy projekty Pod względem pozycji uniwersytetów polska nauka zdecydowanie oceniana jest poniżej naszych aspiracji. Czy można poprawić sytuację w ciągu najbliższej dekady? To bardzo dobry moment na podjęcie takiego wyzwania. Trwają przygotowania do Narodowego Kongresu Nauki. Dyskutowane są wyłonione przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego trzy projekty reformy nauki w ramach Ustawy 2.0. Niektórzy krytycy zarzucają im swoisty kult cargo, czyli kopiowanie wzorów zachodnich, również tych, które się nie sprawdziły, bez uwzględnienia polskiej specyfiki oraz twórczego charakteru pracy akademickiej. Z kolei Komitet Kryzysowy Humanistyki Polskiej pod hasłem potrzeby ewolucji, a nie rewolucji proponuje reformy nadmiernie pozbawiające naukę systemów ciągłego doskonalenia i kontroli. Proponujemy, aby do dyskutowanych propozycji dołączyć rozwiązanie skromniejsze, ale które w prosty sposób umożliwiłoby lepsze wykorzystanie już istniejącego imponującego potencjału polskiej nauki. Powinniśmy mieć choć jedną elitarną uczelnię, kuźnię kadr naukowych liczącą się przynajmniej w skali kontynentu. W nauce, a także w wyborach edukacyjnych, liczą się także symbole. Znaczna część amerykańskich uniwersytetów ma fatalne wyniki badawcze lub nie ma żadnych, a i dydaktycznie przedstawia się słabo – a jednak USA postrzegamy przede wszystkim przez pryzmat tamtejszych liderów, czyli np. Uniwersytetu Harvarda czy MIT. Boston z przyległościami to największe na świecie miasto uniwersyteckie, bo te dwie uczelnie sprzyjają akademickiemu twórczemu fermentowi, z którego korzystają pozostali. Proponujemy więc stworzenie nowej uczelni, która nie będzie konkurować z już istniejącymi uniwersytetami, lecz służyć będzie im wszystkim jako centrum doskonałości naukowej i akademickiej. Jednostkę taką można stworzyć, wykorzystując potencjał instytutów Polskiej Akademii Nauk. PAN bywa postrzegana jako instytucja nieco archaiczna. Jednak wbrew pozorom, zarówno z uwagi na umiejscowienie poza głównym nurtem uczelni, jak i dzięki znacznie mniejszym ograniczeniom systemowym, ma szansę stać się ważną siłą wspierającą rozwój innych placówek. Ma też imponujący dorobek naukowy: dość powiedzieć, że prawie połowa bardzo prestiżowych grantów ERC przyznanych polskim uczonym realizowana jest w placówkach PAN, w tym projekty światowej sławy fizyka Tomasza Dietla czy wybitnego astronoma Grzegorza Pietrzyńskiego. Utworzenie jednej uczelni z wybranych, najlepszych instytutów to recepta na lepsze wyniki i już obecnie szansa na miejsce w rankingach nawet w okolicach dwusetnego miejsca. Oczywiście pozycja w rankingu nie jest celem samym w sobie. Celem musi być stworzenie instytucji użytecznej dla wszystkich polskich ośrodków naukowych. Nie może skończyć się próbą wsobnych przetasowań w ramach PAN. Dlatego Uniwersytet PAN nie może konkurować z pozostałymi uczelniami krajowymi, bo przy gwałtownie malejącej liczbie studentów byłoby to destrukcyjne. I dlatego też uczelnia ta, po pierwsze, powinna koncentrować się na studiach doktorskich i postdoktorskich, a nie na niższych poziomach kształcenia. Studia te powinny mieć elitarny charakter, tak by zapewniać absolwentom szansę na globalnym rynku pracy akademickiej. Kształcenie powinno opierać się na udziale w wyjazdach i stażach badawczych oraz badaniach naukowych wieńczonych publikacjami w najlepszych czasopismach. Po drugie, uczelnia ta ma być interdyscyplinarna i międzynarodowa. Po trzecie, powinna systemowo świadczyć usługi na rzecz pozostałych polskich uczelni i stanowić centrum doskonałości, z którego będą mogły z pożytkiem korzystać. Naturalnym uzupełnieniem tego rodzaju studiów doktoranckich mogą być studia magisterskie. Również one powinny być bardzo elitarne – zarówno po to, aby nie tworzyć konkurencji innym krajowym szkołom, jak i po to, aby mogły być realizowane w takim samym trybie jak doktoranckie. Nie bez powodu na uczelniach amerykańskiej Ivy League magisterium często jest de facto wstępem do doktoratu: to względnie bezpieczny dla obu stron sposób na sprawdzenie, czy dana osoba nadaje się do pracy naukowej. Ten nowy tryb uzyskiwania doktoratu i magisteriów w trybie badawczym powinien być, rzecz jasna, udostępniony także pozostałym wiodącym polskim uniwersytetom. Potrzebny mocny głos Nowy uniwersytet powinna cechować lekka struktura centralna i duży stopień autonomii instytutów, włącznie z osobowością prawną – niezbędny do realizacji samodzielnej misji badawczej i „zwinnego” zarządzania. Instytuty, wchodząc w skład uczelni, zachowałyby swą autonomię. To w ich ramach byłyby prowadzone badania i zintegrowane z nimi studia doktoranckie. Instytuty mogłyby oczywiście, w miarę potrzeb, współpracować w ramach szkół (colleges), choćby po to, aby rozwijać bardziej interdyscyplinarne badania. Natomiast lekka struktura całego uniwersytetu zapewniałaby generalne standardy kształcenia, nie ingerując w jego treść ani w programy badawcze. Tworząc nową uczelnię, nie musimy powielać utrwalonego w średniowieczu kastowego schematu wydziałów z rektorem w centrum. Wzorujmy się raczej na strukturze organizacyjnej Google czy Facebooka. W końcu nowa uczelnia powinna pamiętać o aktywnej roli w życiu publicznym. Toczone w Polsce dyskusje cechują często ideologiczne uprzedzenia i stere