PRZEMEK BERG: – Najpierw proste pytanie: skąd się bierze woda?
ARTUR MAGNUSZEWSKI: – W naszych warunkach klimatycznych – w zdecydowanej większości ze złóż podziemnych. Oczywiście nasuwa się zaraz pytanie, skąd woda pod ziemią. Z zasilania atmosferycznego. Woda krąży w zamkniętym obiegu hydrologicznym. Gromadzi się nad oceanami w wyniku silnego parowania, a następnie z masami powietrza przenosi się nad kontynenty, gdzie powstają opady atmosferyczne, wnikające potem do podziemnych warstw wodonośnych. Ten cykl trwa od zawsze i będzie trwał. Jeśli jednak opadów z jakiegoś powodu brakuje, może dojść do tzw. suszy glebowej. To pierwszy stopień suszy, dotkliwy głównie dla roślin o płytkich systemach korzeniowych.
Jaki jest kolejny etap?
Susza hydrologiczna, gdy rzeki tracą dużo wody. Na końcu tego procesu jest tzw. susza hydrogeologiczna. Przy długim braku opadów rzeki zaczynają drenować wodę z głębszych warstw podziemnych. Susza wówczas sięga już bardzo głęboko.
Tegoroczna zima jest bardzo sucha. Nie padało w grudniu, nie pada w styczniu. Czy to już susza? Czy susza może wystąpić zimą?
Jeśli porównamy sumę opadów atmosferycznych z siłą parowania, to w półroczu letnim mamy zawsze najwyższe opady, ale jednocześnie parowanie jest wysokie, bo dni są długie. Słońce znajduje się wysoko i dopływ jego energii jest znaczny. Jeśli następują długie przerwy w opadach, pojawia się susza letnia. Zimą powinno być odwrotnie – parowanie jest zdecydowanie mniejsze w stosunku do opadów. Dlatego odbudowują się wówczas zasoby wód podziemnych i stają się rezerwą na czas letni.
Teraz mamy wyjątkową sytuację. Obejmujące kilka dekad wykresy agrohydrologiczne sporządzane przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej nie pozostawiają złudzeń. Styczeń w naszym klimacie powinien być najzimniejszym miesiącem ze średnią temperaturą -1–2 st. Tymczasem stacje w różnych częściach kraju pokazują 4 st. na plusie. To ogromne odchylenie od normy. Podobnie jest z sumami opadów. Wszystkie słupki pokazujące, jak wyglądają dziś opady w porównaniu ze średnią z wielu lat, są znacznie poniżej normy. Raporty o sytuacji hydrologicznej w Polsce alarmują, że mogą się pojawić deficyty wody głównie z pierwszego horyzontu wodonośnego, czyli najpłytszych wód, i to już o zasięgu regionalnym. Czyli nie będą to pojedyncze przypadki, lecz szerszy problem.
To może być groźne dla rolnictwa. A dla ludzi? Czy może nam zabraknąć wody w kranach?
Najnowsze ostrzeżenia mówią raczej o ryzyku wystąpienia suszy glebowej, groźnej głównie dla rolnictwa. Gdy zrobi się trochę cieplej i rozpocznie się wegetacja, wiele roślin bez wody nie przetrwa. Woda powinna być już dostępna, tymczasem jej nie ma. To mniej dotyczy dużych miast, w których korzysta się głównie z ujęć powierzchniowych, ale susza glebowa może też dotknąć wiele płytkich studni gospodarczych.
Ptaki z okolic Narwi już cierpią, bo nie ma tam teraz typowych dla tej rzeki rozlewisk, bez których wiele gatunków nie może żyć. Czy obecna sytuacja – bardzo suchej zimy bez opadów – to ewenement, czy część większego procesu?
Przyrost temperatury w okresie zimowym jest u nas taki, że osiągnęliśmy mniej więcej poziom temperatury typowej dla Węgier. Coraz więcej dowodów przekonuje nas o tym, że to nie jest ewenement. Chociaż Polska ma i tak dość szczęśliwe położenie i prognozy nie przewidują dla naszego obszaru katastrofalnych czy ekstremalnych odchyleń od normy. Te odchylenia dotkną na pewno Europę Południową i obszary położone na północ od nas. Prognozy przewidują, że temperatura będzie rosła. A jeśli chodzi o opady, to w półroczu zimowym będzie więcej krótkotrwałych i intensywnych, w okresie letnim zaś prognozuje się znaczny ich spadek.
Tym ważniejsze są opady zimowe, skoro trzeba być przygotowanym na to, że latem będzie ich mniej.
Jeśli zimy będą bardzo ciepłe i suche jak ta obecna, wystąpią duże problemy, zwłaszcza że w wykorzystywaniu wód środek ciężkości przeniósł się u nas na eksploatację zasobów podziemnych. Coraz częściej – zwłaszcza w mniejszych miejscowościach, ale i w miastach – korzystamy z ujęć podziemnych. W zimę powinna następować odbudowa tych wód. Zwłaszcza z pokrywy śnieżnej, z której przenikanie wody do gruntu może być powoli dozowane. Jeśli w dzień robi się cieplej, pokrywa śnieżna uwalnia jakąś część wody, która powoli może się przesączać do gruntu. W nocy znów zamarza, więc cały proces uwalniania jest rozłożony w czasie. Woda w małych porcjach ma czas, żeby przeniknąć przez gęste środowisko gruntu niżej. W dzień przenika, w nocy nie. Dlatego ważne jest, żeby zimą padał śnieg, który nie topnieje od razu. Jeśli nie ma w miarę trwałej pokrywy śnieżnej, a nawet są duże opady, to woda nie zostanie zatrzymana, po prostu odpłynie do rzek.
Co można i co trzeba w takiej sytuacji zrobić?
Gromadzić wodę. Można to stosunkowo łatwo robić w górach, ale największe deficyty są na terenach nizinnych. Pomóc może tzw. mała retencja, czyli budowa różnych instalacji służących spowalnianiu odpływu wody oraz wspieranie i konserwowanie naturalnych form retencji: mokradeł, bagien itd. To, co nam się uda na miejscu zatrzymać i co nie spłynie szybko do rzek, wniknie do gruntu i stanie się swoistą lokatą, która uchroni nas przed suszami. Innego rozwiązania nie widać.