W Sądzie Okręgowym w Warszawie czeka na rozpoznanie sprawa przeciwko czterem posiadaczom przedwojennych akcji Giesche SA z Katowic i ich pełnomocnikowi. Prokuratura Okręgowa w Tarnobrzegu oskarżyła ich o próbę wyłudzenia 341 mln zł. Proces może się stać precedensem dotyczącym reaktywacji przedwojennych spółek na podstawie akcji kupionych na rynku kolekcjonerskim.
W polskim przedwojennym rejestrze handlowym figurowało ok. 170 tys. spółek, z czego ok. 3 tys. to spółki akcyjne. Giesche SA była jednak wyjątkowa: miała 172 mln zł kapitału zakładowego, podzielonego na 172 akcje po milion zł (Bank Polski miał tylko 100 mln zł kapitału). To robiło wrażenie, bo typowe akcje miały wartość nominalną 100 zł.
Choć historia spółki Giesche sięga XVIII w., to dla aktualnych rozstrzygnięć ważne są jej losy po 1922 r. W wyniku podziału Górnego Śląska 80 proc. koncernu zaliczanego do największych przedsiębiorstw Europy znalazło się w Polsce. W 1926 r. spadkobiercy Giesche uznali, że Polska utrudnia funkcjonowanie firmy z kapitałem niemieckim i za 4 mln dol. sprzedali ją amerykańskiemu holdingowi Silesian – American Corporation (SACO). Wszystkie akcje zdeponowane zostały w Guaranty Trust w Nowym Jorku.
W czasie drugiej wojny światowej kontrolę nad spółką przejęła III Rzesza. Zapewne dlatego w 1946 r. została uznana za przedsiębiorstwo niemieckie i znacjonalizowana bez odszkodowania. USA natychmiast ostro zareagowały. Amerykanie – znając nowe realia ustrojowe – nie kwestionowali samej nacjonalizacji. Uważali jednak, że Polska nie może jej przejąć bez odszkodowania dla SACO będącego jedynym właścicielem Giesche SA. Negocjacje były trudne. USA chciały początkowo za spółkę Giesche 117 mln dol. Stanęło na 40 mln spłacanych w ratach po 2 mln dol. rocznie (częściowo węglem). W 1968 r. akcje znacjonalizowanych w Polsce firm amerykańskich w 44 pojemnikach trafiły do Warszawy. W tym papiery Giesche SA. Miały być zdeponowane w Ministerstwie Finansów. Odnaleziono list przewozowy, ale nie ma dokumentu, że tak faktycznie się stało. Zapewne gdzieś w tym resorcie leżały.
W śledztwie ustalono, że we wrześniu 1985 r. akcje spółki Giesche, wraz z innymi papierami przedwojennych podmiotów gospodarczych, trafiły do skupu makulatury. Wypatrzył je magazynier i za niewielką kwotę odkupił; w tym 80–90 akcji Giesche. Przemiału uniknęły też pozostałe akcje. Zainteresował się nimi Ryszard Kowalczuk, właściciel największego w kraju zbioru historycznych papierów wartościowych. Potem pojechał z akcjami na Jarmark Dominikański, gdzie poznał Marka N. (dziś jednego z oskarżonych), początkującego kolekcjonera. W wyniku handlu i wymian kolekcjonerskich Kowalczuk zebrał 100 akcji Giesche.
Spółka odrodzona
Po 2000 r. modnym tematem rozmów posiadaczy przedwojennych akcji stała się sprawa reaktywacji spółek. Mówiło się wówczas, że papiery przedwojennych firm mogą zostać objęte ustawą reprywatyzacyjną. Giesche kusił swoją skalą. Kiedy okazało się, że spółka wciąż istnieje w rejestrach handlowych, bo zapomniano ją stamtąd wykreślić, Marek N. wraz ze skupioną wokół siebie grupą zaryzykowali. W marcu 2005 r. namówili Kowalczuka do sprzedaży akcji po 2 tys. zł za sztukę. Kupowali też w kilku innych miejscach i w sumie zgromadzili ich 118.
W tym samym roku Sąd Rejonowy w Katowicach wydał zgodę na Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy, podwyższenie kapitału do wymaganej wówczas kwoty 500 tys. zł (przedwojenne 172 mln zł, po denominacjach to obecnie... 172 zł) i wybór nowych władz. Prezesem wskrzeszonej Giesche SA został Marek N. Sąd rejestrowy postanowił wpisać reaktywowaną spółkę do Krajowego Rejestru Sądowego. Kiedy do sądów trafiły pierwsze pozwy o zwrot nieruchomości, bo okazało się, że Giesche nadal figuruje w kilkudziesięciu księgach wieczystych jako właściciel, Katowicami zatrzęsło z oburzenia.
Choć nie była pierwszą spółką odrodzoną w dziwnych okolicznościach, to skala roszczeń „reaktywowanej” Giesche wobec Skarbu Państwa i Katowic była tak ogromna, że podziałała jak zimny prysznic na organy ścigania i ustawodawcę. Nie mogło być inaczej: spółka, która uważa się za sukcesora przedwojennej firmy Giesche – informował prokuraturę i ABW w sierpniu 2007 r. prezydent Katowic Piotr Uszok – żąda ok. 30 proc. aktualnego obszaru miasta! Do tego nowa Giesche zwróciła się do ministra gospodarki o unieważnienie decyzji o nacjonalizacji z 1946 r. dotyczących kopalń, hut i innych wielkich zakładów będących w II Rzeczpospolitej własnością starej Giesche na Śląsku. To majątek idący w dziesiątki miliardów złotych. Stąd w dwóch śledztwach zaczęto prześwietlać nową i przy okazji starą Giesche. W Tarnobrzegu – jak przedwojenne akcje trafiły do obecnych posiadaczy i czy doszło do usiłowania oszustwa? W Katowicach – czy sąd rejestrowy, godząc się na wpisanie Giesche w 2005 r. do KRS, nie został wprowadzony w błąd?
Dr Tomasz Pietrzykowski z Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, pełnomocnik prezydenta Katowic w sprawach roszczeń Giesche, uważa, że błędem sądu było wskrzeszenie spółki. – Samo istnienie wpisu w rejestrze handlowym uznano za nieprzerwane istnienie od lat przedwojennych, a posiadanie akcji za tytuł prawny do statusu uprawnionego akcjonariusza. To byłoby oczywiste, gdybyśmy mieli do czynienia z normalnym funkcjonowaniem prawa od początku II Rzeczpospolitej. – Ale polski system gospodarczy i związane z nim papiery wartościowe – zwraca uwagę Pietrzykowski – rozjechane zostały walcem historii.
Była wojna, okupacja, hitlerowcy przejęli banki z depozytami, gigantyczna ilość dokumentów uległa zniszczeniu w Powstaniu Warszawskim. Potem nacjonalizacja i zamrożenie prawa handlowego na pół wieku. Niegdysiejsze papiery wartościowe lądowały w piecach, na śmietnikach lub w szafach kolekcjonerów. – Bez kontekstu historycznego nie można w Polsce reaktywować żadnej spółki – uważa Pietrzykowski. – A tu wyraźnie tak zrobiono. Na podstawie akcji kolekcjonerskich, które nie niosą ze sobą żadnych praw majątkowych.
Wśród oskarżonych w sprawie Giesche, jest Leszek Pachulski, radca prawny, pełnomocnik nowych władz spółki, które zdecydowały, że ze względów praktycznych jej siedziba zostanie przeniesiona z Katowic do Gdyni (na Wybrzeżu mieszka większość posiadaczy przedwojennych akcji).
Mecenas Pachulski prosi, aby nie nazywać go „Leszkiem P.”, ponieważ oskarżenie – jego zdaniem – szyte jest grubymi nićmi. – Oskarżyciel powinien wiedzieć, że w prawie nie ma pojęcia „akcje kolekcjonerskie” czy „historyczne” – mówi. Kodeks spółek handlowych zna tylko pojęcie akcji imiennych lub na okaziciela. – Moi klienci mają pełne prawo swojej wiary bronić i korzystać z pomocy prawnej. W tym zakresie, jako radca prawny, występuję w tej sprawie. Stawianie za to zarzutów uważa za niedopuszczalne.
Adwokat Leszek Koziorowski z warszawskiej kancelarii Gessel-Koziorowski jest prezesem Stowarzyszenia Kolekcjonerów Historycznych Papierów Wartościowych. Jego prywatna kolekcja zaliczana jest do jednej z największych w Polsce. – Oczywiście, że w prawie nie ma pojęcia „akcje kolekcjonerskie”, ale istnieje rynek kolekcjonerski starych akcji i to uprawnia nas do używania takich pojęć. Nie mam przy tym wątpliwości, że stare akcje w większości mają tylko wartość kolekcjonerską. Czasami sporą, ale nic więcej.
Reakcja na reaktywację
Prokuratura ustaliła, że akcje Giesche zostały legalnie kupione na rynku kolekcjonerskim, ale uważa, że nie miały prawa służyć do reaktywowania spółki. Czy nabywcy akcji o tym wiedzieli i jak trafiły one na rynek? Wyjaśnienie tych kwestii będzie rozstrzygające w sprawie odpowiedzialności karnej osób posługujących się przedwojennymi akcjami.
Według miesięcznika „Forbes” jednym z pionierów zmieniania akcji historycznych na realne aktywa był Ryszard Krauze, który w połowie lat 90. reaktywował spółkę C. Urlich. Spółka odzyskała prawie 20 ha na warszawskiej Woli – stoi tam centrum handlowe Wola Park. W 2000 r. głośna była sprawa zakupu przez Prokom Investments Pierwszego Towarzystwa Kąpielisk Morskich. Spółce tej udało się uzyskać odszkodowania za tereny zajęte w Gdyni pod inwestycje komunalne. O działkę, na której stoi Dom Marynarza, walka jeszcze trwa.
Dla dr. Pietrzykowskiego przykład z Gdyni jest argumentem na indywidualne podejście do reaktywacji przedwojennych spółek. – Ona nie miała szans na normalne funkcjonowanie w PRL, ale sukcesywnie gromadzili się akcjonariusze, wybierano władze, wysyłano pisma. Jakoś się tliła. Tymczasem w przypadku Giesche przez dziesięciolecia nie istniało nic oprócz wpisu, nie pojawił się nikt, kto by się uważał za akcjonariusza.
Reakcją na reaktywację, rejestrację i żądania Giesche była szybka nowelizacja ustawy o KRS – nowe przepisy weszły w życie w połowie 2010 r. Przy przerejestrowywaniu przedwojennych spółek do KRS sądy mają m.in. badać prawidłowość nabycia lub objęcia udziałów albo akcji i informować o wynikach badań prokuratora, który włącza się do postępowania.
Nieco później Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie orzekł, że spółka Giesche nie może rościć praw do majątku przedwojennego koncernu, bo nie ma do tego prawnego tytułu. Zdaniem sądu amerykańscy udziałowcy tego koncernu dostali odszkodowanie, zwrócili państwu polskiemu akcje, wobec tego roszczenia do znacjonalizowanego majątku wygasły.
Szacuje się, że do tej pory reaktywowanych zostało ponad tysiąc przedwojennych spółek, w tym spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, z czego ok. 200 chce odzyskać znacjonalizowane i skomunalizowane mienie lub otrzymać za nie odszkodowanie. – Państwo powinno rozliczyć się nie wobec współcześnie reaktywowanych spółek, lecz wobec pokrzywdzonych nacjonalizacją akcjonariuszy i ich spadkobierców – mówi Koziorowski. – Przy tym nie chodzi o żadne miliardy. Gospodarka, a zwłaszcza przemysł w przedwojennej Polsce generalnie były słabe, a my byliśmy biednym krajem.
Do tego bezpowrotnie przepadła znakomita większość akcji. Kontrowersje bowiem budzą legitymacje nowych właścicieli reaktywowanych spółek do dochodzenia roszczeń. Praktyka jest taka, że w wyniku podwyższenia kapitału przedwojenne akcje stają się ułamkami procentów realnych wartości. – W zasadzie można mówić o „wywłaszczaniu” przedwojennych właścicieli lub ich spadkobierców, bo ewentualny zwrot majątku przedwojennym akcjonariuszom będzie zupełnie śladowy – dodaje mecenas. Jeżeli uznaliśmy ciągłość państwa polskiego od 1918 r., to powinniśmy uznać również ciągłość zobowiązań państwa wobec obywateli. – Ustawowo należy rozwiązać sposoby uprawdopodobnienia, że jest się spadkobiercą przedwojennych właścicieli akcji lub obligacji.
Mecenas Koziorowski mówi, że jako kolekcjoner ma tyle historycznych papierów, że mógłby z marszu uaktywnić kilka przedwojennych spółek. – Ale moi przodkowie nie dysponowali takim majątkiem. Poza tym uważam, że prawnie jest to wątpliwe, a tytuł moralny żaden.
***
Pod koniec września Sąd Rejonowy w Katowicach postanowił – po skardze Prokuratury Okręgowej w Katowicach, do której przyłączyła się Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa – wznowić postępowanie z 2006 r. w sprawie upoważnienia do zwołania nadzwyczajnego zgromadzenia akcjonariuszy Giesche SA. Sąd zbada po latach, czy osoby, które wówczas złożyły wniosek o reaktywację spółki, były do tego upoważnione. Sprawa wraca zatem do punktu wyjścia.