Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Rynek

Kamieni kupa, czyli co się stało z polskim przemysłem

Zakłady Mechaniczne Ursus Zakłady Mechaniczne Ursus Krystian Maj / Forum
Najlepsza polityka przemysłowa to jej brak – dziś widać, jak bardzo mylili się wyznawcy tamtego bon motu. Byliśmy krajem przemysłowym. Ale już nie jesteśmy. To bardzo źle.
Zakład Tworzyw Sztucznych Pronit PionkiKrzysztof Żuczkowski/Forum Zakład Tworzyw Sztucznych Pronit Pionki
Ruiny huty Bobrek w BytomiuRoman Lipczyński/Forum Ruiny huty Bobrek w Bytomiu
Ruiny cementowni GrodziecMaciej Jarzębiński/Forum Ruiny cementowni Grodziec
Ruiny Fabryki Domów Stare Świdry na warszawskim TarchominieJacek Herok/Newsweek/Reporter Ruiny Fabryki Domów Stare Świdry na warszawskim Tarchominie

Jeszcze 10 czy 15 lat temu większość dyskusji o przemyśle przypominała wizytę na setnych urodzinach u schorowanego nestora rodu. Owszem, oficjalnie podkreślano, że to czcigodnemu staruszkowi familia zawdzięcza swoje bogactwo i potęgę. Ale panowało przekonanie, że w XXI w. dziadek przemysł powinien z godnością zejść z dziejowej sceny. Tak jak przed nim pradziadek rolnictwo. Przez wieki główne miejsca ludzkiej aktywności, a teraz ledwie marginalna gałąź gospodarki. Wizja przyszłości wydawała się oczywista: wszyscy będziemy robić w usługach, ewentualnie zarządzać ideami albo handlować informacjami. Gospodarkę powinny napędzać prężne internetowe startupy, których rentowność zapewnią takie nowinki jak outsourcing (a jeszcze lepiej offshoring) albo bezprecedensowy rozrost rynków finansowych. Po co komu cuchnący (ekologia), drogi w utrzymaniu (technologie) i nieruchawy (logistyka) przemysł?!

Kilka lat (i jeden poważny kryzys ekonomiczny) później sytuacja wygląda już zgoła inaczej. I już choćby pobieżny przegląd największych słabości światowej gospodarki początków XXI w. zawsze i nieuchronnie prowadzi nas do... deindustrializacji. Weźmy choćby rosnące nierówności dochodowe. Jeśli uznać je za bombę, która może kiedyś wysadzić w powietrze stabilne zachodnie gospodarki, to ich gwałtowny wzrost jest przecież bezpośrednią konsekwencją erozji dobrych i pewnych miejsc pracy, które były właśnie w przemyśle (oraz w otaczającym go sektorze kreatywnym). Spójrzmy też na innowacje technologiczne. Istnieje wiele dowodów, że to właśnie sektor przemysłowy (a nie usługi) generuje ich najwięcej i to on najmocniej przyczynił się do szalonego wzrostu produktywności pracy w ciągu minionych 150 lat. Trudno się więc dziwić, że przechodzenie od przemysłu do usług musi skutkować spadkiem innowacyjności. I to się właśnie dzieje w większości rozwiniętych gospodarek świata!

Są wreszcie i tacy, którzy dowodzą nawet, że industrializacja była ważnym fundamentem powojennego sukcesu zachodnich demokracji. Zorganizowanej wokół dużych i rozumianych klasowo partii politycznych. Wiadomo: socjaldemokraci reprezentowali pracowników, a konserwatyści biznes i finansjerę. Ale jedni i drudzy trzymali się wzajemnie w szachu, co pozwalało wypracować dobrze funkcjonującą społeczną równowagę i polityczną stabilność. Gdy jednak przemysł zaczął zanikać, ten układ utracił rację bytu.

Serce kapitalizmu

Gdzieś pomiędzy początkiem globalizacji (lata 80.) a wybuchem kryzysu w 2008 r. bogaty Zachód uległ zbiorowemu złudzeniu. Uwierzył, że oto nadszedł mityczny kres historii, a gospodarka wchodzi w nowy „ponowoczesny” etap rozwoju. Jest to o tyle zaskakujące, że cała plejada ekonomistów od dawna twierdziła, że takie stawianie sprawy to kompletna bzdura. Wystarczy bowiem spojrzeć na rozwój dziejów ekonomicznych oczami badaczy takich jak Mikołaj Kondratiew czy Joseph Schumpeter. To przemysł stanowi serce każdego kapitalizmu. To stąd wychodzą impulsy dla pozostałej części gospodarki. W tym dla usług, których jest w PKB więcej, ale które jakby żerują na realnym produkcie stworzonym przez twardą gospodarkę. Tak było w latach 1800, 1900, 2000 i tak będzie również w 2050 r. No, chyba że świat przejdzie na jakąś inną formę organizowania życia ekonomicznego niż kapitalizm.

Coraz wyraźniej widać, że wymuszona globalizacją deindustrializacja okazała się pułapką, w którą rozwinięty Zachód sam siebie zagnał. I już widać pierwsze sygnały, że następuje przebudzenie. W końcu w najgorszych kryzysowych latach 2008–09 to przemysł był prawdziwym kołem zamachowym, którym kręcili zachodni politycy, by ich kraje nie wpadły w głęboką i beznadziejną recesję. I wygrywali ci, którzy mieli czym kręcić (jak Niemcy)! To dlatego od 2013 r. w Brukseli mówi się na serio o potrzebie nowej polityki przemysłowej dla całej wspólnoty. Podobne rzeczy dzieją się też w USA. To lekcja, którą musimy w Polsce odrobić. Dla naszego własnego dobra.

Dlaczego musimy się tym przejmować? Nawet jeżeli przyjąć, że deindustrializacja bogatego Zachodu była zbyt pochopna, to i tak gospodarki pierwszego świata znajdują się w sytuacji daleko lepszej niż kraje na dorobku. Bo dla nich rezygnacja z przemysłu była zwyczajnym samobójstwem – uważa Dani Rodrik z Uniwersytetu Princeton. Ten gwiazdor amerykańskiej ekonomii napisał właśnie intrygujący tekst pod tytułem „Przedwczesna deindustrializacja”. Porównuje w nim skutki radosnego przestawiania się na usługi na Zachodzie oraz w krajach Ameryki Łacińskiej i Afryki. I wychodzi mu, że biedne gospodarki dostały po głowie na dwa sposoby: po otwarciu na globalizację stały się importerami dóbr przemysłowych (nawet jeśli skręcanych u nich). I jeszcze zaimportowały sobie deindustrializację, bo przecież ich raczkujące i budowane wielkimi nakładami sektory nie miały szans w starciu z zagraniczną konkurencją.

Rodrik nie pisze o Polsce (jego konik to Ameryka Łacińska). Nasz kraj mógłby jednak bez trudu stać się dla jego teorii bardzo czytelną ilustracją. Zacznijmy od faktów.

W Polsce po 1989 r. (aż do dziś) dokonała się autentyczna i bardzo głęboka deindustrializacja. I to niezależnie od sposobu pomiaru. Jeżeli weźmiemy pod uwagę liczbę zatrudnionych w przemyśle, to pomiędzy 1980 a 2013 r. spadła ona z 5,2 do 2,8 mln osób. „To największy spadek zatrudnienia w przemyśle w skali całej powojennej Europy. Porównywalny regres zaliczyła w tym okresie tylko Wielka Brytania” – dowodzi Andrzej Karpiński, były wieloletni sekretarz naukowy Komitetu Prognoz Polskiej Akademii Nauk i autor kilku książek opisujących strukturę polskiej gospodarki.

Karpiński jest również współautorem wydanej w 2013 r. książki „Jak powstawały i jak upadały zakłady przemysłowe w Polsce”. Z przedstawionych tam szczegółowych wyliczeń wynika, że po 1989 r. prawie co trzeci zakład zbudowany w okresie PRL albo uległ likwidacji w ogóle, albo zaprzestał dotychczasowej produkcji przemysłowej na rzecz działalności dystrybucyjnej (handlowej, magazynowej itp.). Wrocławski producent sprzętu AGD Predom Polar, producent głośników Unitra Tonsil z Wrześni czy Warszawskie Zakłady Radiowe im. Kasprzaka to tylko kilka z setek przykładów przedsiębiorstw, które zniknęły z gospodarczej mapy naszego kraju.

Obrońcy transformacji powiedzą pewnie, że w ich miejsce powstały nowe. Najczęściej należące do kapitału zagranicznego, ale jednak dużo bardziej nowoczesne. Niestety, to nie do końca prawda. Problem polega na tym, że polska deindustrializacja rażąco odbiegała od tendencji dominujących w tym czasie w innych krajach rozwiniętych. Bo podczas gdy na Zachodzie zakłady upadały głównie w mało przyszłościowych branżach, jak górnictwo czy przemysł ciężki, to w tym samym czasie w III RP zamykano zakłady z gałęzi najbardziej nowoczesnych.

Na przykład w elektronice, która w wyniku przemian utraciła 55 proc. całego majątku (dla porównania średnia dla wszystkich branż wynosiła 12 proc.). To w elektronice zaliczyliśmy też największą ze wszystkich branż utratę miejsc pracy (zniknęło 43 tys. etatów). I działo się to w warunkach, gdy popyt na produkty z tej akurat branży rósł na potęgę wśród Polaków wyposzczonych mizerią lat 80. Albo los polskiego przemysłu zbrojeniowego, który w połowie lat 80. liczył ponad 120 przedsiębiorstw, zatrudniając 250 tys. pracowników. Obecnie na rynku działa 20 przedsiębiorstw skupionych, po konsolidacji branży, w Grupie Bumar, zatrudniającej w sumie 25–30 tys. ludzi. I znów można argumentować, że na początku lat 90. kończyła się zimna wojna i zbrojeniówka uważana była za mało perspektywiczną gałąź przemysłu. Nie zmienia to jednak faktu, że ci, którzy pozostali w grze, zbierają dziś naprawdę godziwe zyski. Albo ośrodki badawczo-rozwojowe (tzw. B+R). W 1989 r. pracowało w nich 54 tys. osób. A pod koniec lat 90. już tylko 7 tys. Jest faktem, że po przełomie 1989 r. do Polski napłynął kapitał i technologie. Ale (co logiczne) ulokowały się one tam, gdzie było wygodnie ich eksporterom, a nie krajowi przyjmującemu.

Zapóźnienie technologiczne

Obrońcy polskiej transformacji mają niezmienną odpowiedź. Rozkładają bezradnie ręce i mówią, że tak chciał rynek. Bo skoro polskie przedsiębiorstwa padły, to widocznie po 40 latach spędzonych w komunistycznym skansenie do niczego się nie nadawały. Taka argumentacja jest jednak pójściem na łatwiznę. I przypomina dorabianie uzasadnienia do tego, co się w praktyce wydarzyło. Tymczasem wyścig, w którym przyszło konkurować polskim przedsiębiorstwom, daleki był od uczciwego. Sytuacja przypominała raczej wysłanie amatora na igrzyska olimpijskie. To nie jest przecież tak, że on nie umie biegać. Tylko po prostu nie jest przygotowany do walki z najlepszymi profesjonalnymi atletami.

Podobnie polski przemysł, który był nie tylko zapóźniony technologicznie, ale również nie posiadał doświadczenia z kapitalistyczną organizacją pracy i brak mu było kontaktów biznesowych po drugiej stronie żelaznej kurtyny. A władze, zamiast chuchać na niego i dmuchać, wiązały mu jeszcze sznurowadła. Dowody? Ot, choćby zastosowanie wobec przedsiębiorstw państwowych – zwłaszcza w pierwszej fazie transformacji – wyjątkowo restrykcyjnej polityki fiskalnej i kredytowej. Czyli karnego podatku tzw. popiwku, obowiązku korzystania z wysoko oprocentowanych kredytów bankowych czy odprowadzania dywidend w skali, która uniemożliwiała inwestowanie. Odbywało się to w warunkach prowadzonej równolegle radykalnej liberalizacji ceł (skorygowanej dopiero w 1991 r.), co sprawiło, że produkty importowane stały się po prostu uprzywilejowane.

Do tego dochodzi kompletna rezygnacja – nawet w latach późniejszych – z klauzuli infant industries (przemysłów raczkujących), którą na potęgę stosowały wszystkie gospodarki rozwinięte, od USA (ojciec założyciel Stanów Alexander Hamilton jest wręcz autorem tego terminu) po Japonię. Klauzula (zgodna zresztą z prawem wspólnotowym!) mogła dać wielu polskim przedsiębiorstwom kilka lat spokoju i adaptacji do nowych warunków.

Albo naiwna formuła prywatyzacji – zastopowana dopiero w ostatnich latach – która w praktyce nie gwarantowała ciągłości produkcji, kontynuacji działalności badawczo-rozwojowej ani nie zabezpieczała przed wrogimi przejęciami. Co gorsza nie objęto również żadną ochroną gruntów poprzemysłowych. Przyniosło to taki skutek, że w warunkach boomu mieszkaniowego zakłady stawały się nieraz obiektem nieograniczonej spekulacji ze strony deweloperów zainteresowanych jak najszybszym wygaszeniem produkcji i zajęciem działek poprzemysłowych pod nowe osiedla.

Większość krajów zachodnich przed takimi rozwiązaniami potrafiła się obronić. Polska nie. Stało się tak dlatego, że kolejne polskie rządy koncentrowały się przede wszystkim na tym, jak dopasować Polskę do nowego miejsca w międzynarodowym podziale pracy. Konsekwencją jest większość z dzisiejszych bolączek trawiących polską gospodarkę. Od niskiej innowacyjności (bo nie ma zakładów, które tworzą i dla których tworzy się innowacje technologiczne), przez niekorzystną strukturę podatkową (bo to duże krajowe zakłady przemysłowe są najsolidniejszym płatnikiem do państwowej kasy), po niskie płace (bo zagraniczne koncerny lokują u nas raczej montownie niż centra badawczo-rozwojowe).

Powie ktoś, że mleko się rozlało i nie ma co nad nim płakać. Można nie płakać, ale potrzebna jest kuracja reindustrializacyjna, która powinna się odbywać na kilku szczeblach naraz. Pierwszy zmusza nas do krytycznego spojrzenia wstecz. Zgodnie z zasadą głoszoną przez Michała Kaleckiego, że „największą rezerwą w gospodarce jest zawsze naprawienie błędów z przeszłości”. To da się zrobić. Można wprowadzić zapis, że gdy nabywca zakładu chce zmniejszyć jego produkcję, musi zwrócić ulgi lub kredyty preferencyjne udzielone mu przez państwo. Albo zmienić logikę funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w taki sposób, by przyciągały nie jakikolwiek kapitał, lecz te gałęzie przemysłu, na których nam zależy – przekonuje Karpiński.

Reindustrializacja

Etap drugi to wymyślenie strategii na przyszłość. To moment najbardziej atrakcyjny dla polityków i nic dziwnego, że o „nowoczesnej reindustrializacji” mówił ostatnio i wicepremier Janusz Piechociński, i kandydat opozycji na prezydenta Andrzej Duda. Ważne jednak, by na gadaniu się nie skończyło. – Na początek trzeba zidentyfikować sektory o strategicznym znaczeniu dla rozwoju kraju czy danego regionu – uważa Paweł Soroka, politolog i założyciel Polskiego Lobby Przemysłowego, czyli organizacji od lat mocno krytykującej kolejne rządy za bierność w dziedzinie polityki przemysłowej. Jakie to powinny być branże? W grę wchodzi w zasadzie każda, ważne tylko, by jej rozwój realizowany był konsekwentnie.

Ale sformułowanie takiej strategii to dopiero początek. Dla naszego własnego dobra musimy bowiem unikać traktowania reindustrializacji jako wyzwania wyłącznie dla polityków albo urzędników. Bo myślenie, że III RP wybuduje nowy COP albo Hutę Katowice jest jednak anachroniczne. I to z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że w warunkach wolnorynkowej unijnej demokracji takie zadanie mocno przekracza możliwości sprawcze jakiegokolwiek rządu. Po drugie, musimy jednak mierzyć siły na zamiary. Bazowanie na przekonaniu, że rząd o własnych siłach nakręci reindustrializację, może skończyć się podobnie jak plan Inwestycji Polskich. Sztandarowe zamierzenie gospodarcze drugiej kadencji Donalda Tuska jeden z jego ważnych ministrów raczył określić obrazowo jako „ch..., d... i kamieni kupa”.

Dlatego reindustrializację trzeba potraktować jako element nowego układania relacji między biznesem, państwem a społeczeństwem. Jak to zrobić? – Przede wszystkim trzeba zerwać z kilkoma groźnymi mitami – radzi Jerzy Cieślik. Jego perspektywa jest ciekawa, bo Cieślik to nie tylko ceniony badacz przedsiębiorczości (kieruje katedrą w Akademii Leona Koźmińskiego), lecz również jeden z najbardziej doświadczonych polskich przedsiębiorców, który wprowadzał do Polski giganta doradczego Ernst & Young. W swojej najnowszej książce „Przedsiębiorczość, polityka, rozwój” rozprawia się na przykład z niewłaściwym pojmowaniem innowacji. „Żyjemy w przekonaniu, że najwięcej innowacji jest w branży hi-tech i to na niej powinniśmy skoncentrować nasze skromne środki. A cała reszta gospodarki się nie liczy. Tymczasem nic bardziej mylnego. Bardzo duże możliwości rozwoju istnieją przecież również w branżach tradycyjnych, np. w przemyśle spożywczym. Mało tego. Większość starych branż ma dla gospodarki dużo większe znaczenie niż technologie internetowe. Bo to tam jest większa szansa na połączenie wzrostu sprzedaży, zysków z zatrudnieniem. A hi-tech to taka dziedzina, która prawie nie generuje miejsc pracy” – dowodzi Cieślik.

Inny problem, który blokuje sensowną reindustrializację, to charakterystyczne dla ostatniego ćwierćwiecza gloryfikowanie drobnej przedsiębiorczości. Od lat politycy prześcigają się w licytacjach, kto jest największym dobroczyńcą small-biznesu i za czyich rządów powstało w Polsce najwięcej mikrofirm. – Tymczasem z ekonomicznego punktu widzenia przeciwstawianie korporacji sektorowi małych i średnich nie ma większego uzasadnienia – uważa Cieślik. Kluczowym kierunkiem rozwoju mniejszych firm jest przecież kooperacja z dużymi. Na podobny problem zwraca uwagę Polskie Lobby Przemysłowe. Również ich zdaniem mamy w Polsce za mało firm dużych, zatrudniających powyżej 250 pracowników. A więc takich, które są zdolne do tworzenia i absorbowania innowacji i dają nie tylko pracę, ale i stabilność zatrudnienia.

Tak rozumiana reindustrializacja to nie jest delikatna korekta, którą da się osiągnąć jednym aktem prawnym. To nowa filozofia gospodarcza, której w pierwszym 25-leciu III RP zabrakło. Ale polityka to (na szczęście) proces uczenia się na błędach.

***

Autor jest publicystą „Dziennika Gazety Prawnej”. W 2014 r. opublikował książkę „Dziecięca choroba liberalizmu”.

Polityka 14.2015 (3003) z dnia 30.03.2015; Rynek; s. 48
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną