CEZARY KOWANDA: – Betonoza – co to za choroba?
LESZEK WIŚNIEWSKI: – To nieuzasadnione nadużywanie w mieście betonu, ale także asfaltu bądź kamienia, czyli wszystkich materiałów nieprzepuszczających wody i szybko nagrzewających się przy upałach.
Możemy się o tym przekonać coraz częściej, co pokazał choćby wyjątkowo gorący czerwiec. Przy wysokiej temperaturze życie w mieście staje się nie do wytrzymania. Czy betonoza dotyka tylko metropolie?
Nie, ale w nich jest największym problemem. Małym miastom łatwiej się wychłodzić, zwłaszcza wieczorem, dzięki tzw. miejskiej bryzie, gdy napływa chłodniejsze powietrze z okolicy. Za to w dużych miastach efekt wyspy ciepła jest najbardziej odczuwalny. Tutaj noc nie wystarczy, żeby poczuć ulgę.
A kiedy ta choroba nas zaatakowała? Przecież wciąż mamy przykłady ulic wytyczanych ponad sto lat temu z pięknymi szpalerami drzew.
W Paryżu czy Berlinie widać, jak wielkie miasto może być równocześnie zielone. Warszawskie Aleje Jerozolimskie w chwili projektowania miały też sześć szpalerów drzew, przed wojną cztery, a dzisiaj ani jednego. Betonoza przybyła do nas w PRL, ale rozwijała się stopniowo. Jeszcze w latach 50. czy 60. przy projektowaniu zwracano uwagę na zieleń. Później zaczęła być wypierana, przede wszystkim z powodu szybkiego rozwoju ruchu samochodowego. Trzeba było znaleźć miejsce na coraz szersze ulice i większe parkingi. Ofiarami zaczęły padać przede wszystkim drzewa. Betonoza nasiliła się jeszcze po 1989 r.
Dlaczego?
Paradoksalnie pod hasłami postępu i modernizacji. Kostka brukowa zaczęła być powszechnie używana nie tylko w przestrzeni publicznej, ale też na prywatnych posesjach. Władze miejskie uważały, że reprezentacyjny obszar musi być wyłożony kamieniem, a drzewa tylko przeszkadzają. Do tego trzeba sprzątać spadające liście. Nagle pojęcie „eleganckie miasto” zaczęło oznaczać bez zieleni albo tylko z symboliczną jej ilością.
Niedawno furorę zrobiło porównanie archiwalnych i obecnych zdjęć rynku w Skierniewicach, dotkniętych brakiem wody pitnej. Kiedyś ten plac był pełen drzew, dziś jest pustynią. Podobnie stało się w reprezentacyjnych miejscach Włocławka, Kielc czy Łomży.
Często odbywało się to pod hasłami przygotowania przestrzeni pod ważne miejskie wydarzenia, np. festiwale czy targi. Ale drzewa można było chociaż zachować po obwodzie placów i rynków. Zresztą duże imprezy odbywają się rzadko, a na co dzień takie zabetonowane przestrzenie stały się po prostu kolejnymi parkingami. Nic dziwnego, skoro w lawinowym tempie wzrosła liczba prywatnych samochodów, które muszą się gdzieś pomieścić.
Czyli z jednej strony mamy zmiany klimatu – coraz gorętsze lata, coraz więcej fal upałów, a z drugiej przebudowujemy miasta na naszą niekorzyść, zamieniając je w piekarniki.
Jest gorzej. W Polsce wciąż wiele osób zmiany klimatyczne kontestuje. Albo uważają, że ich nie ma, albo przynajmniej wykluczają wpływ człowieka. Zresztą zachowujemy się tak, jakbyśmy mogli dzięki technologiom poradzić sobie z naturą, pokonać ją. Nie chcemy przyjąć do wiadomości, że ona zawsze będzie silniejsza. Ludzie bez Ziemi nie przetrwają, za to Ziemia bez ludzi sobie poradzi.
Czyli zamiast na masową skalę wycinać drzewa, jak ostatnio, mamy je sadzić? To nas uratuje w miastach?
Na pewno bardzo nam pomoże. Niedawno w stowarzyszeniu Miasto Jest Nasze robiliśmy pomiary przy użyciu kamery termowizyjnej. W upalny dzień, gdy temperatura na ulicy pod drzewem wynosi nieco ponad 30 stopni, na otwartej, zabetonowanej przestrzeni obok dochodzi do 50 stopni. Drzewa nie tylko obniżają temperaturę, ale też uwalniają parę wodną, czyli nawilżają bardzo suche powietrze.
To co trzeba sadzić?
Wszystko trzeba robić z głową. Nie ma żadnych uniwersalnych rozwiązań. Należy dobrać odpowiedni gatunek do ulicy. Na przykład lipa, potrzebująca więcej miejsca i wilgoci, lepiej sprawdzi się tam, gdzie można zostawić dla niej więcej gruntu, lub tam, gdzie będzie miała trochę cienia. Za to platan będzie odpowiedni na dużą ulicę, bo jest bardzo odporny na upały.
W miastach młode drzewa usychają, zwłaszcza gdy się ich obficie nie podlewa. Warto się tyle męczyć?
Warto, chociaż można by uprościć sobie życie. Woda z opadów, gromadząca się na jezdni, powinna spływać nie do kanalizacji, ale do drzew rosnących przy ulicy. Tyle że zimą w Polsce wciąż standardem jest sypanie ogromnych ilości soli na jezdnię, więc musimy drzewa przed wodą z ulicy chronić. Gdybyśmy zamienili sól na piasek czy żwir, moglibyśmy inaczej projektować zieleń przy ulicach.
Niestety, jeśli chcemy dać przestrzeń drzewom, komuś musimy ją zabrać.
To prawda, ale czasem nie trzeba nawet ograniczać przestrzeni kierowcom. Wystarczy na przykład nieco zwęzić pasy ruchu, zgodnie zresztą z obowiązującymi przepisami. Wtedy wygospodaruje się miejsce na szpaler drzew. Może w ten sposób ubędzie miejsc parkingowych, ale te, które zostaną, będą zacienione, a wówczas pojazdy przestaną się tak bardzo nagrzewać.
Rozumiem, że dzięki drzewom łatwiej chodzi się po ulicach, bo chronią przed upałem i obniżają nieco temperaturę w mieście.
Tak, drzewa to taka naturalna klimatyzacja dla pieszych, ale to nie jedyne korzyści. Mówimy głównie o upałach, ale przecież z nimi związane jest jeszcze inne zagrożenie. To bardzo intensywne, choć zazwyczaj krótkotrwałe, letnie opady, tzw. deszcze nawalne. Z nimi mamy do czynienia coraz częściej. Z powodu betonozy woda nie ma gdzie wsiąkać i spływa wprost do kanalizacji, która nie jest w stanie sobie poradzić z tak intensywnymi opadami. Dochodzi do podtapiania budynków i samochodów. A im większy efekt wyspy ciepła, tym większe prawdopodobieństwo takich ulew. Drzewa, które miasto ochładzają, zmniejszają też takie ryzyko, a poza tym zatrzymują część deszczowej wody.
Czyli ma być tak: sadzimy wszędzie drzewa?
Są też inne rozwiązania – tańsze i prostsze w utrzymaniu. W Polsce zupełnie zaniedbaliśmy inwestycje w tzw. niską zieleń.
Czyli trawniki?
Akurat trawnik to dosyć marny pomysł. Jest oczywiście lepszy od betonu, ale łatwo wysycha i okazuje się drogi w utrzymaniu, jeśli nie chcemy mieć latem siana. Lepiej postawić na krzewy, byliny, łąki kwietne. Mamy wiele gatunków takich roślin odpornych na suszę, idealnych do miasta. Nie trzeba ich specjalnie podlewać ani kosić, a też wychładzają powietrze, choć oczywiście nie dadzą nam cienia. Pomagają za to ptakom czy owadom mieszkającym w mieście. Trawniki zostawmy tam, gdzie są miejsca reprezentacyjne.
A co nam może pomóc oprócz zieleni?
Woda. Oczywiście należy nią gospodarować rozważnie, ale fontanny, kurtyny czy wszelkie orzeźwiające bramy mają jak najbardziej sens w rozgrzanym mieście. Trzeba po prostu uważać, żeby tej wody nie marnować, tylko rozpylać ją w powietrzu. Zresztą popatrzmy na miasta południowej Europy. Nieprzypadkowo jest tam tak dużo fontann. Skoro nasze lato coraz bardziej zaczyna przypominać to śródziemnomorskie, a temperatura powyżej 30 stopni nie jest niczym rzadkim, musimy brać przykład z południa kontynentu.
Tylko ile nas będzie kosztować to całe zazielenianie, o którym zaczęli nagle mówić politycy?
Nie tak dużo. Przy generalnej przebudowie ulicy koszty zieleni to niewielka część całego budżetu. Oczywiście samo utrzymanie takiej zieleni też oznacza wydatki, ale przecież dotyczy to całej przestrzeni publicznej. Asfalt również trzeba wymieniać, a chodniki naprawiać.
Zazielenianie czy stawianie fontann to może dobre rozwiązanie dla starych dzielnic. A co z nowymi inwestycjami? Czy konstruowanie dziś szklanych wież to na pewno najlepsza strategia w walce z upałami?
Niekoniecznie. Takie budynki potrzebują przecież ogromnych ilości prądu, żeby je schłodzić przy wysokiej temperaturze. Widocznie energia elektryczna jest wciąż w Polsce tania, skoro stawia się takie biurowce. A przecież jest wiele stosunkowo prostych możliwości, żeby działać w zgodzie z naturą zamiast wbrew niej.
Na przykład?
Nieprzypadkowo budynki w krajach południowej Europy, ale też te powstające kiedyś w naszej strefie geograficznej, mają gzymsy czy wysunięte daszki. W ten sposób ograniczamy promieniowanie słoneczne latem, gdy kąt padania promieni jest wysoki, ale równocześnie nie blokujemy potrzebnego słońca zimą, gdy ten kąt jest niewielki. W przypadku budynków mieszkalnych warto stawiać na wysunięte tarasy od strony południowej, które pełnią podobną funkcję, albo głębsze loggie. Chodzi o to, żeby w naturalny sposób regulować ilość światła wpadającego do mieszkań.
Sam pan przecież powiedział, że my jednak wolimy z naturą walczyć, a nie współpracować. Na szczęście mamy receptę na te wszystkie upały i wyspy ciepła. To klimatyzacja.
Marne rozwiązanie. Po pierwsze, generuje ogromne koszty. Taniej schłodzić budynek drzewami wokół niego i mądrym projektowaniem niż klimatyzacją. Mam czasem wrażenie, że opcja klimatyzacji zwalnia z myślenia, jak poradzić sobie z problemem zmian pogodowych w lepszy sposób. Zresztą w polskich warunkach klimatyzacja to ślepa uliczka. Oznacza coraz większe zużycie prądu latem, czyli coraz intensywniejszą pracę elektrowni węglowych, do których chłodzenia potrzebujemy wody. Tej jest przecież coraz mniej z powodu suszy. Błędne koło. Lepiej spróbować budynek trochę zacienić, a tam, gdzie nie zmieszczą się drzewa, wprowadzić tzw. zielone ściany, które pokrywamy roślinnością. Jeszcze prościej jest posadzić na przykład winobluszcz, ale do tego musimy mieć ścianę, która nie jest szklana.
Zapomina pan, że przed wszystkimi problemami obroni nas tzw. smart city, czyli miasto inteligentne. Ciągle słyszę o nim od ekspertów i polityków. Rozumiem, że smart city poradzi sobie też z upałami?
Nie lubię tego hasła. Jako architekt wolę smart design, czyli mądre projektowanie. My naprawdę mamy wszystkie potrzebne dane, by zmienić nasze miasta na lepsze. Tymczasem dla nas problemem jest nawet odpowiednie zaprojektowanie przystanków komunikacji miejskiej. Wiele wiat w ogóle nie chroni przed promieniami słonecznymi ani przed deszczem. Są po prostu przestrzenią reklamową. Z powodu braku planów zagospodarowania przestrzennego nie zabezpieczamy przed zabudową korytarzy przewietrzających miasta. Nie zwracamy uwagi na to, aby osiedli mieszkaniowych nie budować na obszarach niżej położonych, gdzie naturalnie zbiera się woda opadowa, więc powinny być tam tereny zielone. Do tego wszystkiego nie jest potrzebna żadna wiedza tajemna spod znaku smart city.
To może zacznijmy od malowania dachów na biało.
To wcale nie jest głupi pomysł. Najlepiej oczywiście byłoby na dachach tworzyć ogrody, ale to nie wszędzie możliwe. Za to malowanie dachów jest dość proste i tanie. Pytał pan zresztą wcześniej o koszty, jakie trzeba ponieść, żeby nasze miasta były lepiej przygotowane do upałów. Nie chodzi tu o żadne spektakularne inwestycje. Może dlatego przez lata ten temat zupełnie ignorowali politycy, którzy wolą pochwalić się imponującą infrastrukturą, będącą często właśnie symbolem betonozy. Chodzi raczej o setki, nawet tysiące drobnych zmian, żeby redukować tę chorobę. O analizę metr po metrze naszych ulic i sprawdzenie, gdzie może być dodatkowe drzewo, gdzie da się posadzić mniejsze rośliny, gdzie wprowadzić trochę wody, gdzie zrobić skuteczne zadaszenie.
Żmudne i trochę nudne.
Na szczęście ci, którzy w miastach mieszkają, coraz częściej to rozumieją. Bez presji społecznej żadnej dyskusji o zmianach i walce z betonozą by nie było. Tymczasem nie chcemy już stać przed wyborem: marna jakość życia w centrum albo ucieczka pod miasto i uzależnienie od samochodu. To dlatego temat zieleni nagle stał się modny. I po raz pierwszy od lat zainteresowali się nim politycy podczas ostatnich wyborów samorządowych. Sami z siebie na pewno by tego nie zrobili.
ROZMAWIAŁ CEZARY KOWANDA
***
Leszek Wiśniewski – architekt, asystent na Politechnice Warszawskiej, ekspert stowarzyszenia Miasto Jest Nasze, były członek stołecznej Branżowej Komisji Dialogu Społecznego ds. Transportu, autor planu przebudowy sieci kolejowej w Warszawie i utworzenia nowej dzielnicy na warszawskim Targówku.