Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Rynek

NIK: uszczelnienie VAT przyspieszyło

. . johan10 / PantherMedia
To nie powołana do tego sejmowa komisja śledcza, a NIK podsumował ściągalność VAT w ostatnich 12 latach. Nasza skarbówka jest coraz skuteczniejsza.

Najwyższa Izba Kontroli opublikowała raport dotyczący nadzoru ministra finansów nad poborem VAT. Raport obejmuje działania ministrów z ostatnich trzech kadencji parlamentarnych. NIK uznał, że przed 2015 r. ministrowie koncentrowali się na zapewnieniu skutecznych kontroli podatkowych, ale niechętnie podchodzili do zmian prawnych. Resort zintensyfikował uszczelnienie VAT w latach 2016–18, korzystał jednak z wielu kroków powziętych przez poprzedników.

Czytaj także: Jak powinien wyglądać polski system podatkowy

Bez długookresowego planu na pobór VAT przed 2013 r.

Liberalizacja przepisów podatkowych z 2008 r., choć uznawana przez NIK za potrzebną w sytuacji gwałtownie pogarszającej się koniunktury, mogła częściowo przyczynić się do pogorszenia ściągalności podatków. NIK punktuje zwłaszcza też brak długookresowego planu działania na rzecz poprawy ściągalności podatków przed 2013 r. Taki dokument został przyjęty przez ministerstwo dopiero w 2014 r. i zawierał harmonogram zmian legislacyjnych i organizacyjnych w zakresie kontroli. Kontrolerzy NIK postulowali też wcześniejsze wdrożenie mechanizmu odwróconego opodatkowania (kiedy płatnikiem VAT jest nabywca, a nie sprzedawca) i solidarnej odpowiedzialności za oszustwa. Narzędzia te wprowadzono do prawa w 2011 i 2013 r., a w połowie 2015 r. rozszerzono ich zakres na więcej narażonych na oszustwa branż. W obecnej kadencji mechanizm odwróconego VAT został rozszerzony na kolejne branże, ale ponieważ stanowi znaczne obciążenie dla firm i nie jest w pełni skuteczny, jest stopniowo zastępowany podzieloną płatnością VAT – część zapłaty za fakturę, odpowiadająca podatkowi VAT, wpływa na specjalne konto, z którego firma może korzystać tylko do następnych rozliczeń VAT ze skarbówką lub innymi przedsiębiorcami.

Jednolity plik kontrolny (JPK) na pomoc skarbówce

W całym badanym okresie NIK doceniał poprawę działania kontroli skarbowej, w tym specjalizację i koncentrację na obszarach szczególnie podatnych na oszustwa (m.in. handel paliwami i elektroniką). W 2009 r. NIK oceniał działalność urzędów i starania ministra finansów o poprawę jakości pracy skarbówki (np. poprzez cyfryzację) jako niewystarczające. W następnych latach urzędnicy dostawali jednak do dyspozycji kolejne narzędzia i zbiory danych, które umożliwiały im bardziej precyzyjną ocenę ryzyka nadużyć i poprawę skuteczności kontroli. Ważnym momentem było też przyjęcie we wrześniu 2015 r. ustawy wprowadzającej jednolity plik kontrolny (JPK), która wchodziła w życie stopniowo do początku 2018 r. Dostęp do danych z JPK umożliwił skuteczniejsze wykrywanie oszustw podatkowych, a dzięki szybkiej reakcji skarbówka może lepiej odzyskiwać zaległy lub wyłudzony podatek. Gdy urzędnicy nie mieli regularnego dostępu do kompletnych danych, często wykrywali przestępstwo dopiero po dłuższym czasie, gdy sprawcy zdążyli już zatrzeć ślady (tzw. znikający podatnik). JPK służy też do lepszego wykrywania pomyłek w rozliczeniach – tylko w 2017 r. wykryto za pomocą analizy danych z JPK 405,2 rozbieżności w zeznaniach podatkowych na kwotę 79 mld zł.

Czytaj także: Testu przedsiębiorcy nie będzie, ale…

VAT – źródło dochodu państwa. I sprawa polityczna

VAT jest podstawowym źródłem dochodów państwa – w 2018 r. wpływy z VAT stanowiły 46 proc. budżetu. W ostatnich latach wpływy z VAT rosły bardzo szybko, umożliwiając wzrost wydatków przy zachowaniu niskiego deficytu budżetowego. W 2017 r. dochody z VAT były aż o 24 proc. wyższe niż w 2016 r., a w 2018 r. wzrosły o kolejne 11,5 proc. i wyniosły 175 mld zł. Wynikało to zarówno ze wzrostu podstawy opodatkowania, czyli w uproszczeniu – zakupów dokonywanych przez Polki i Polaków, jak i poprawy ściągalności podatków. Ze względu na duże znaczenie dla kasy państwa VAT jest też kwestią polityczną – obecny rząd oskarża poprzedników o zaniechania w sprawie poboru podatków i pobłażanie przestępcom podatkowym.

Czytaj także: Morawiecki próbuje kusić klasę średnią

O czym nam mówi luka VAT

Jak w przypadku każdej działalności przestępczej, precyzyjne oszacowanie skali oszustw podatkowych jest bardzo trudne. Posiadamy pewne informacje tylko o wykrytych przestępstwach, a nie o faktycznie popełnianych. Podstawową miarą służącą do badania skuteczności systemu poboru podatku od towarów i usług jest tzw. luka VAT – różnica między teoretycznie należnym, a faktycznie pobranym podatkiem VAT, wyrażona jako procent teoretycznych wpływów podatkowych. Różnica ta istnieje zawsze, we wszystkich krajach, ponieważ obejmuje nie tylko działalność przestępczą (szarą strefę, unikanie podatków, wyłudzanie zwrotów VAT), ale też zwykłe pomyłki przy rozliczeniach czy podatek, którego nie można ściągnąć, bo podatnik zbankrutował. Ponieważ luka VAT jest koncepcją teoretyczną, jej oszacowania mogą różnić się o kilka punktów procentowych w zależności od przyjętej metodologii obliczania. Na przykład w 2018 r. luka VAT wyniosła 12,5 proc. według obliczeń ministerstwa finansów, a 7,2 proc. według Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych CASE (które liczy lukę VAT na potrzeby Komisji Europejskiej).

Czytaj także: Jeżeli fiskus chce zlikwidować lukę podatkową, powinien używać marchewki, a nie kija

Luka Vat wg raportów sporządzonych na zlecenie KE oraz szacunki ministra finansówmat. pr./NIKLuka Vat wg raportów sporządzonych na zlecenie KE oraz szacunki ministra finansów

Dlaczego resorty z różną skutecznością ściągały VAT?

NIK ocenił, że kolejni ministrowie finansów pracowali nad uszczelnieniem VAT, ale tempo i skuteczność tych prac były różne. Raport nie wyjaśnia, z czego wynikały te różnice – częściowo na pewno można je tłumaczyć zmieniającymi się priorytetami resortu finansów, który w okresie gorszej koniunktury balansował między zapewnieniem dochodów budżetowych a obawami przed zwiększaniem obciążeń przedsiębiorców przez nowe przepisy i zaostrzone kontrole. W ostatnich latach ministerstwo wykorzystuje do poprawy ściągalności VAT zarówno dobrą sytuację gospodarczą, jak i zalecenia ekspertów, w tym wcześniejsze opinie NIK i prace prowadzone przez poprzedników. W dalszej perspektywie wykorzystanie danych z JPK i nowoczesnych metod analizy danych pozwoli urzędnikom na coraz skuteczniejszy pobór VAT. W branżach najbardziej narażonych na oszustwa od listopada 2019 r. obowiązywać będzie podzielona płatność VAT, co utrudni oszustwa i ułatwi egzekucję należnego podatku.

Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną