Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Społeczeństwo

Nie jestem z niedźwiedziem po imieniu

Rozmowa z Tomaszem Zwijaczem Kozicą, tatrzańskim leśniczym

Tomasz Zwijacz Kozica – przewodnik tatrzański i ratownik TOPR Tomasz Zwijacz Kozica – przewodnik tatrzański i ratownik TOPR Grzegorz Momot / PAP
O tym, że Zakopane zbrzydło, a kozice odstresowują się zimą - mówi Tomasz Zwijacz Kozica.
Doktor nauk leśnych, leśniczy Obwodu Ochronnego Hala Gąsienicowa w Tatrzańskim Parku Narodowym,Grzegorz Momot/PAP Doktor nauk leśnych, leśniczy Obwodu Ochronnego Hala Gąsienicowa w Tatrzańskim Parku Narodowym,

Joanna Podgórska: – Lubi pan Zakopane?

Tomasz Zwijacz Kozica: – To moje rodzinne miasto, ale trudno mi się pogodzić z tym, co się w nim dzisiaj dzieje. Z dzieciństwa pamiętam Antałówkę, gdzie jeździliśmy na sankach, dziś stoją tam dwa apartamentowce. Było oczko wodne, gdzie łapaliśmy traszki. Już go nie ma, jest kolejny apartamentowiec. Powstaje następny, Krzywa Wieża. Teraz mieszkam niby na wsi, w Kościelisku. Przez okno kuchni widać piękną polanę, a na niej od niedawna apartamentowce. To postępuje w zastraszającym tempie. Architektura koszmarna, przestrzeń zniszczona.

Samo miasto też straciło charakter, przykryte szyldami, neonami, reklamami i straganami z chińsko-góralską tandetą.

Niestety. W ciągu mojego życia Zakopane zmieniło się diametralnie i trudno mi powiedzieć, że je lubię. Zwłaszcza w szczycie sezonu. Ale Tatry i ich przyroda to ciągle moja wielka miłość. To częsta przypadłość w Polsce. Jest tu sporo tatromaniaków i ja do nich należę. Wybrałem studia leśne, bo w Parku Narodowym potrzeba najwięcej leśników. Najpierw byłem strażnikiem w Pięciu Stawach. Tam wielkiego intelektu nie potrzeba, tylko dobre nogi i trochę odwagi cywilnej, żeby czasem ostrzej porozmawiać z turystami. Ówczesny dyrektor Wojciech Gąsienica-Byrcyn docenił jednak moje zainteresowania naukowe i publikacje. Zaproponował mi, bym poszedł na studia doktoranckie, także leśne, bo takie było zapotrzebowanie parku. Obserwacje zwierząt, które są moją największą pasją, to pobocze moich obowiązków zawodowych.

Teraz jest pan leśniczym na Hali Gąsienicowej.

Tak. Stoi tam leśniczówka, którą wyszykował mój ojciec w czasach, gdy mnie bardziej się marzył park z huśtawkami niż narodowy. Przez pierwsze lata tam mieszkałem. Problem w tym, że tam nie ma drogi. Kiedy urodził się pierwszy syn, jeszcze próbowaliśmy siedzieć we trójkę na Hali. Schodziliśmy na dół po zakupy i wracaliśmy: ja z synem na plecach, a żona z plecakiem wypełnionym jedzeniem i pieluchami. Ale teraz, kiedy mamy dwóch synów, to już niemożliwe. Nie wyobrażam sobie jednak pracy leśnika przez kodeksowe osiem godzin dziennie, dlatego parę dni w tygodniu spędzam w leśniczówce sam. Od jutra mam właśnie taką szychtę.

Co będzie pan robił?

Muszę popatrzeć trochę za tropami wilków i niedźwiedzi, a szczególnie odchodami. Tydzień temu znaleźliśmy kości niedźwiedzicy ogryzione do cna i przysypane ziemią, tak jak to robią niedźwiedzie, usypując nad upolowaną ofiarą tzw. mogiłę. Ale sposób ogryzienia wskazywałby na wilki. Mam wątpliwości, czyją padła ofiarą. Nie ma też pewności, czy to była samica, bo po kościach tego się poznać nie da. Ale przez całe lato obserwowałem na Hali niedźwiedzicę z dwójką tegorocznych młodych, a teraz biegają same, bez mamy. Domyślam się, że to jej szczątki. Nim śnieg wszystko przykryje, będę szukał w odchodach wilków i niedźwiedzi jakichś śladów sierści, kostek.

Młode mają szansę przeżyć zimę?

Tak. Nie powinny mieć problemu z zimowaniem. Są już dość tłuste. Znajdą sobie byle jaką dziurę, tu nie brakuje miejsc, żeby założyć gawrę. Zaszyją się pod korzeniami czy pod wykrotem, śnieg je przykryje i prześpią zimę. Gorzej będzie na wiosnę. Mogą im zagrozić drapieżniki. Wilki są sprytniejsze od młodych niedźwiadków.

Rytm pracy leśnika wyznaczają pory roku?

Tak. Teraz kozice mają ruję i odbywa się ich doroczne liczenie. Świstaki już poszły spać, więc z nimi mamy spokój. Niedźwiedzie jeszcze łażą i trzeba je uważnie obserwować, żeby wychwycić potencjalne miejsca gawrowania; ale delikatnie, żeby ich nie wypłoszyć. To jesień. Zima jest dość spokojna, bo poza kozicami ciężko cokolwiek wypatrzyć. Ale mnie akurat zimą dochodzi Kasprowy Wierch i cały ten kołowrót z turystami, którzy ciągle mają nowe pomysły i trzeba nad nimi zapanować.

Wiosna zaczyna się dla nas w kwietniu, kiedy zaczynają tokować kuraki, czyli cietrzewie i głuszce. To pora wczesnego wstawania, bo o trzeciej, czwartej trzeba już być na tokowisku. Chodzi o to, żeby sprawdzić, czy kuraki w ogóle się tam jeszcze pojawiają, ile tokuje. Coraz ich mniej. To pewnie wpływ narciarstwa, szczególnie pozatrasowego. To piękny sport, ale bardzo szkodliwy dla cietrzewi, które łatwo spłoszyć. W Alpach zamknięto już pewne rejony przed narciarzami, a tam w porównaniu z Tatrami są ogromne przestrzenie. Jeden narciarz ski-tourowy potrafi w ciągu dnia pokonać całe polskie Tatry. Od kiedy ten sport stał się popularny, nastąpił wyraźny spadek liczby cietrzewi. Na Hali Gąsienicowej już ich niemal nie widuję. A gdy zaczynałem tu pracę w 2000 r., miałem dwa, trzy pewne tokowiska. W zeszłym roku – ani śladu cietrzewia.

Zastanawiam się, jak to możliwe, że w Tatrach, które odwiedza rocznie 3 mln ludzi, jeszcze w ogóle cokolwiek żyje.

Dzięki Bogu zwierzęta potrafią się jakoś przystosować. I dzięki Bogu te 3 mln ludzi, z wyjątkiem narciarzy pozatrasowych i taterników, przemieszczają się po szlakach i w okolicach schronisk. Nawet deptak Morskie Oko, gdzie w szczycie sezonu przechodzi dziennie 10 tys. osób, jest dla przyrody do zniesienia. Oczywiście najlepiej, gdyby go nie było wcale, ale dla zwierząt nie ma znaczenia, czy drogą do Morskiego Oka przejdzie tysiąc czy 100 tys. ludzi. Mam wrażenie, że ci ludzie zaczynają szkodzić głównie sobie. Zwierzęta na obszarach, gdzie jest sporo ludzi, przechodzą na tryb nocny. Ale też adaptują się do tego, że człowiek jest gdzieś obok. Szum dochodzący z drogi zaczynają traktować jak szum potoku. Wydaje się, że nawet płochliwe kozice przyzwyczaiły się do widoku turystów. Tylko że to ma swoją cenę. Z badań, które przeprowadziliśmy z Nurią Selvą, żoną Adama Wajraka, wynika, że te, które podchodzą najbliżej szlaków i pozornie się nie boją, mają najwyższy poziom stresu.

Jak zbadać poziom stresu u kozic?

Trzeba pozbierać świeże kupy i szybko je zamrozić. To jest moja rola. Potem zaczyna się działka laborantów, którzy badają w nich zawartość pochodnych kortykosterydów. Jest to wyższa szkoła biochemii, ale w uproszczeniu można powiedzieć, że chodzi o hormon stresu. Z tych badań wynika, że w odchodach kozic żyjących w pobliżu szlaków jest więcej pochodnych hormonu stresu. Jest też wyraźna zależność między stresem a porą roku. W całej próbie widać, że poziom stresu wyraźnie rośnie latem, kiedy jest największy ruch turystyczny na szlakach, a opada zimą, gdy prawie nie ma pokarmu – warunki są najcięższe, a i tak kozice są bardziej wyluzowane niż latem.

Pamiętam niezwykłą historię z kozicą na Nosalu. Turyści zadzwonili do TOPR: ratujcie kozicę, bo spadnie ze skały. Tak, ja też się śmiałem, jak TOPR nas o tym zawiadomił, ale jak dotarłem na miejsce, już mi nie było do śmiechu. Kozica stała na półeczce szerokości dwóch dłoni, nie mogła się obrócić. Wyglądało na to, że za chwilę zdrętwieje i spadnie. Obserwowaliśmy ją, zastanawiając się, jak ją zdjąć. Były jakieś pomysły z siatką i linami, ale daliśmy sobie jeszcze trochę czasu. Jak rano będzie w tym samym miejscu, działamy. Rano koza leżała na wygodnej półce obok, skubała trawę. Gdy pojawili się ludzie, jednym susem skoczyła z powrotem na tę wąską. Tylko tam czuła się bezpiecznie. Potem obserwowaliśmy, jak się na tej półce obraca, choć wydawało się, że nie ma na to szans. Stając na przednich nogach, tylne zadarła po skale prawie na wysokość głowy. Zad miała jeszcze wyżej, wyciągnęła się jak struna i się obróciła.

Tatrzańskie kozice dopiero będziecie liczyć. A ile niedźwiedzi żyje w polskich Tatrach?

Trudno powiedzieć, bo polskie Tatry to zbyt mały obszar dla niedźwiedzi. Jak natrafi na dobre źródło pokarmu, może trochę zabawić w jednym miejscu, ale za parę dni jest 100 km dalej. Więc jak liczyć niedźwiedzia, który spędza trochę czasu w Tatrach polskich, ale większość w słowackich? Nie popełni się błędu, mówiąc, że niedźwiedzi jest u nas od zera do 20, ale taka odpowiedź nikogo nie zadowala.

Często je pan spotyka?

Często. Są dni, że kilkakrotnie, choć też nie mam gwarancji, że nie jest to za każdym razem ten sam niedźwiedź.

Bywało groźnie?

Bywało, że się bałem, ale ja generalnie się staram nie kolegować z niedźwiedziami. W ogóle nie zaprzyjaźniam się bliżej z dziką zwierzyną, bo w ten sposób można jej tylko zaszkodzić. Czuję respekt przed niedźwiedziem. Gdy niechcący zdarzy mi się podejść zbyt blisko, to nie czekając na reakcję, wolę się oddalić i to szybko. Obserwacje prowadzę do momentu, gdy wiem, że nie jestem widziany.

Z niedźwiedziami, zdaje się, jest odwrotny problem niż z kozicami. Lepiej, żeby je stresowała obecność człowieka. Inaczej zaczynają buszować po śmietnikach. A niedźwiedzie synantropijne mogą być niebezpieczne.

Nie lubię tego słowa, choć sam go używam, bo nie ma innego. Synantrop to bocian, wróbel, myszka. Zwierzęta, które wybrały życie z człowiekiem i dzięki temu mają się lepiej. A niedźwiedź, nawet jak się oswoi z człowiekiem i żywi się na śmietnikach, nie odnosi z tego korzyści, bo musi być szybko wyeliminowany. Kończy się to dla niego tragicznie: albo kulka, albo zoo, które dla dzikiego zwierzęcia też oznacza śmierć.

Gdy na początku lat 80. w Tatrach pojawił się Kuba Kondracki, pierwszy niedźwiedź synantrop, jeszcze nikt nie używał tego słowa. Zaczęto go używać na początku lat 90., gdy niedźwiedzica Magda i jej dzieci włamywały się do schronisk. Po tym, jak wtargnęła do kuchni w Morskim Oku, została odłowiona i przewieziona do wrocławskiego zoo, gdzie bardzo szybko zdechła.

Na początku lat 2000 powtarzały się przypadki włamań. Niedźwiedzie ukradły braciom albertynom na Kalatówkach wielki worek z makaronem, wyniosły ze schroniska w Pięciu Stawach kilka beczek z coca-colą. Niedźwiedzie potrafią nawet otwierać samochody. Mają świetny węch i wyczuwały pozostawioną w bagażniku kanapkę czy kartonik z mlekiem. Skakały po dachu, aż wypadły szyby, albo wyciągały z okien uszczelki. Magda się w tym specjalizowała. Najgroźniejsze jednak były przypadki, gdy próbowały odbierać turystom plecaki. Dlatego dziś przyschroniskowe śmietniki ogrodzone są elektrycznymi pastuchami, a na szlakach nie ma koszy. I tłumaczymy turystom, żeby absolutnie nie zostawiali na szlakach żadnych resztek jedzenia.

Ludzie to rozumieją?

Prawdziwi turyści tak, ale w Tatry trafia mnóstwo ludzi, których nazywam rekreantami. Oni już nie za bardzo. A są i tacy, którzy uważają, że niedźwiedzie należy powystrzelać i będzie po problemie.

Trudno uniknąć myślenia o zwierzętach w kategoriach ludzkich? Opisuje pan historię niedźwiedzicy czuwającej przy zwłokach brata zabitego przez samochód albo zachowania kozic, które bawią się zjeżdżając na zadach po świeżym śniegu.

Na pewno fajniej się opowiada takie uczłowieczone historie. Wtedy słuchacze myślą: o, to jest gość, z niedźwiedziami jest na ty. Ja nie jestem. Od wilków też staram się trzymać na bezpieczny dystans, choć zdarza się, że podchodzą pod samą leśniczówkę. Czasem wychodzę wabić wilki, naśladuję ich głos, żeby sprawdzić, kto się odezwie, czy są młode. To pośredni sposób monitorowania watah, bardziej indiański niż naukowy, dlatego podchodzę do niego dość sceptycznie, ale czasem używam. Kiedyś wabiłem w mglistą noc i naprawdę blisko odezwała się spora grupa. Wiem, że wilki atakujące ludzi to mit, ale poczułem się nieswojo i wolałem się wycofać.

Uda się znaleźć w Tatrach balans między zarabianiem na przyrodzie a jej ochroną?

Każdej zimy pojawiają się pomysły zwiększania przepustowości wyciągów, rozbudowy nartostrad. Ja to rozumiem, bo uwielbiam jeździć na nartach. Ale widzę, jakie to ma konsekwencje dla przyrody, więc jestem rozdarty wewnętrznie. Nie rozumiem jednak, dlaczego trzeba jeździć aż do północy i to koniecznie przy muzyce? Ludzie balują do drugiej w nocy, wstają w południe, śniadanie jedzą o pierwszej i tak koło szóstej, po obiedzie, zakładają narty. A to oznacza oświetlone stoki, hałas do późna. Nawet noc nie jest już azylem dla zwierząt.

Tomasz Zwijacz Kozica – doktor nauk leśnych, leśniczy Obwodu Ochronnego Hala Gąsienicowa w Tatrzańskim Parku Narodowym, przewodnik tatrzański i ratownik TOPR

Polityka 47.2010 (2783) z dnia 20.11.2010; Coś z życia; s. 96
Oryginalny tytuł tekstu: "Nie jestem z niedźwiedziem po imieniu"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Ja My Oni

Jak dotować dorosłe dzieci? Pięć przykazań

Pięć przykazań dla rodziców, którzy chcą i mogą wesprzeć dorosłe dzieci (i dla dzieci, które wsparcie przyjmują).

Anna Dąbrowska
03.02.2015
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną