Ludzie masowo idą na swoje. Zarówno kraje bardzo zamożne, jak i te bardzo biedne łączy wspólny trend – odsetek nowych przedsiębiorców stale wzrasta; najwięcej przybywa ich dziś w krajach uboższych, a najmniej – w Europie Zachodniej. W krajach biedniejszych duża część firm otwierana jest bardziej z konieczności niż chęci. Trudności ze znalezieniem zatrudnienia, a także niewielkie wsparcie socjalne nierzadko zmuszają do rozpoczęcia własnej działalności. Tak powstają firmy małe, często rodzinne, a wiele z nich to bardziej forma zatrudnienia (świadczenie usług na rzecz jednego podmiotu) niż działalność gospodarcza z prawdziwego zdarzenia. Liczni spośród tych przedsiębiorców, gdyby stworzyć im autentyczny wybór, wybraliby pracę etatową, a nawet chętnie zrezygnowaliby z pracy w ogóle. Nie należy jednak lekceważyć i tej formy działalności. Po pierwsze, takie przedsiębiorstwa tworzą zatrudnienie. Po drugie, przyczyniają się do większej konkurencji na rynku i bardzo często wypełniają nisze, których nie dostrzegają lub nie chcą zapełniać większe firmy. Po trzecie, bywa i tak, że mała firma – czy to w wyniku korzystnego zbiegu okoliczności, czy też z ambicji właściciela – zaczyna się rozwijać i wyrasta na dużą. A poza wszystkim firmy prowadzone pospołu przez całą rodzinę stanowią świetną szkołę przedsiębiorczości dla dzieci założycieli. Jak pokazują badania na całym świecie, obecność przedsiębiorcy w najbliższym otoczeniu to jeden z głównych czynników, które wróżą podjęcie własnej działalności gospodarczej. Twórczy innowatorzy Niemniej z punktu widzenia całości gospodarki szczególnie cenne są te firmy, które zakładane są z wyboru, a nie z konieczności. Ich właściciele od samego początku pragną rozwijać przedsiębiorstwo, wychodzić na rynki zagraniczne, co prawie zawsze łączy się z tendencją do sięgania po innowacje. To nie muszą być od razu przełomowe odkrycia naukowe, ale niewielkie i niekoniecznie zaawansowane technologicznie zmiany. Nowe sposoby docierania do klienta, odmienne sposoby organizacji firmy czy motywowania pracowników to również innowacje. A skąd biorą się nowe pomysły, wynalazki oraz chęć samodzielnego ich wykorzystania we własnej firmie, czerpania zysku z jej rozwoju? Wydaje się, że wspólnym mianownikiem jest kreatywność. Zdolność zauważania potencjału w nowych pomysłach i rozwijania ich w taki sposób, iż stają się przydatne i możliwe do zastosowania. Kreatywność odnosi się i do produktu, i do sposobu działania, i do podejścia do własnej kariery zawodowej. Czujność przedsiębiorcza Próbując zgłębić ten fenomen, teoretycy przedsiębiorczości zaproponowali pojęcie czujności przedsiębiorczej. Jest to właśnie umiejętność dostrzegania i wykorzystywania okazji na rynku. Badania pokazują, że przedsiębiorcy faktycznie różnią się pod tym względem od innych grup – np. menedżerów, którzy również kierują firmami, ale ani ich nie zakładali, ani nie są ich właścicielami. Najwyższą czujność stwierdzono u tych, którzy odnieśli sukces. Bo trzeba pamiętać, że tylko część przedsiębiorców – około jeden na pięciu – potrafi przetrwać na rynku przez kilka lat, a jedynie niewielka część z tych osób odnosi sukces spektakularny. U podłoża tej umiejętności wydaje się leżeć kilka czynników. Po pierwsze, konieczna jest znajomość rynku i wiedza z danej branży – dlatego pewnie tak często przedsiębiorcami zostają osoby, które wcześniej pracowały w danej branży i zdobyły doświadczenie. Nie wydaje się jednak, że działa tu zależność: im większa wiedza, tym lepszy nos do znajdowania okazji. Badania pokazują, że przedsiębiorcy wcale nie muszą mieć wiedzy eksperckiej, a ekspertów ich szeroka wiedza wcale jeszcze nie skłania do pracy na własny rachunek. Pewien poziom wiedzy jest jednak warunkiem koniecznym, ale na pewno niewystarczającym. Innym czynnikiem jest tendencja do oryginalności w myśleniu oraz nonkonformizm, czyli niezależność od tego, co robią czy myślą inni ludzie. Badania nie dostarczają tu rozstrzygającej wiedzy, ale wydaje się, że oryginalnością myślenia i otwartością przedsiębiorcy wyrastają ponad średni poziom, natomiast wykazują mniejszą niż przeciętna tendencję do ulegania wpływom otoczenia. Tak więc przedsiębiorcy dostrzegają okazje, bo widzą coś, czego inni nie zauważają, a także mniej obawiają się pójść własną, być może jeszcze nieuczęszczaną przez nikogo drogą. Warto też przyjrzeć się sposobom, w jaki człowiek myśli, ujmuje sytuacje i podejmuje decyzje. Jest taka znana anegdota o dwóch sprzedawcach obuwia, którzy trafiają na wyspę zamieszkaną przez bosonogich tubylców. Zauważając oczywiście, że nikt na wyspie nie nosi butów, wyciągają krańcowo różne wnioski: pierwszy sprzedawca prosi o możliwość szybkiego powrotu do domu, a drugi – śle prośby o wysłanie na wyspę wszystkich zmagazynowanych zapasów. Nie tyle zyskać, ile nie stracić okazji Badania wskazują, że przedsiębiorcy dość chętnie myślą heurystycznie, czyli stosują różne upraszczające reguły. Wielu spośród nich twierdzi, iż rozstrzygające zdanie ma ich własna intuicja – podejmują pewne działania, nawet jeśli teoretycznie można mieć wobec nich wątpliwości, albo wstrzymują się przed decyzjami, które mogą jawić się jako oczywiste. Taki sposób myślenia może narażać ich na popełnianie błędów, zaletą jego jest jednak to, że dość szybko prowadzi do podejmowania decyzji i umożliwia sprawne i aktywne działanie w warunkach niepewności, co dla większości ludzi jest raczej frustrującym doświadczeniem. Badania sugerują jednak wyjątki od tej reguły – niektóre heurystyki mogą być właśnie przez przedsiębiorców stosowane rzadziej. Heurystyka, nazywana „topieniem kosztów”, to tendencja do tego, aby kontynuować działanie, nawet jeśli przynosi ono straty, gdyż wycofanie się z niego byłoby przyznaniem się do błędu. Przed dylematem „trwać czy wycofać się” stoją np. pasażerowie oczekujący na spóźniający się autobus czy gracze giełdowi, którzy dostrzegają symptomy bessy. Otóż wyniki eksperymentów pokazały, że przedsiębiorcy przeciwnie do innych grup zawodowych nie przejawiali ani tendencji do zbyt wczesnego wycofywania się z inwestycji, ani też nie trwali w niej w nieskończoność, widząc, iż zamiast zysków przynosi straty. Jeszcze inne wyniki wskazują natomiast, że przedsiębiorcy patrząc na możliwości rynkowe, analizują je bardziej przez pryzmat strat niż zysków. Wynik ten może wydać się zaskakujący, bo przedsiębiorcy jawią nam się pewnie jako śmiali wizjonerzy optymistycznie spoglądający w przyszłość, tymczasem wygląda na to, że nie unikają oni myślenia o stratach. W dość szczególny sposób jednak, gdyż do działania w mniejszym stopniu zachęca ich wizja tego, ile mogą na danej sprawie zyskać, w większym zaś wizja potencjalnej straty, którą mogą ponieść, nie korzystając z dostrzeganej okazji. I tak dochodzimy do wniosku, że przedsiębiorcy nie tyle widzą coś, czego inni nie dostrzegają, ile potrafią postrzegać sytuacje w kategoriach szansy na biznes, co więcej – potrafią płynnie przechodzić od myślenia do działania. Ostrożni ryzykanci Zastanawiając się nad powodami takich różnic, warto wskazać na dwie kwestie: skłonność do ryzyka oraz pewność siebie. W odniesieniu do obu tych pojęć przeprowadzono dość dużo badań, by dojść do bardzo niejednoznacznego obrazu przedsiębiorców. Badania nad skłonnością do ryzyka doprowadziły do konkluzji, że przedsiębiorcy tylko nieznacznie, o ile w ogóle, przejawiają większą skłonność do jego podejmowania. Może to o tyle dziwić, że przedsiębiorcy w istocie ryzyko podejmują i to generalnie w większym stopniu niż pracownicy najemni. W końcu upadek firmy to dla większości z nich nie tylko utrata pracy, ale także utrata zainwestowanych własnych pieniędzy, możliwe kłopoty prawne czy wreszcie strata pracy dla członków rodziny. Przedsiębiorcy podejmując ryzyko, robią to raczej z konieczności – żeby nie stracić nadarzającej się szansy, niż dla przyjemności. Ponadto nieco ryzykancka postawa może pomagać na samym początku, ale gdy się firmę już prowadzi, wskazana jest tyleż odwaga, co ostrożność w działaniu. Sądzi się także, że postrzeganie ryzyka przez przedsiębiorców może być nieco inne niż u ogółu ludzi – dla przedsiębiorców może ono stanowić stan typowy, normalny; w ogóle mogą wręcz nie postrzegać ryzyka jako ryzyka. Prof. Tadeusz Tyszka, znany w Polsce psycholog ekonomiczny, przywołuje cytat z jednego z przedsiębiorców, iż „balansując na linie, człowiek stara się przecież nie ryzykować”. W istocie więc działanie przedsiębiorcze to pewien paradoks – angażowanie się w ryzykowne działania z równoczesną próbą bycia jak najbardziej ostrożnym. Megalomania uboczna Przedsiębiorcy raczej więc nie przypominają hazardzistów i dość trzeźwo starają się oceniać sytuacje. Ten rozsądny osąd niekoniecznie jednak odnoszą do siebie samych. Badania dość jednoznacznie wskazują, iż jeżeli coś oceniają na wyrost, to swoje możliwości. Wyróżnia ich: pewność siebie, poczucie sprawstwa i wiara we własne siły. Taki stan rzeczy ma bez wątpienia wiele zalet – przedsiębiorca nie ma nad sobą szefa i sam musi nadawać kierunek swoim działaniom. Musi więc mieć do siebie zaufanie. Problemem jest także to, że żadnemu przedsiębiorcy nie udaje się unikać popełniania błędów, a okoliczności nie zawsze są sprzyjające. Przedsiębiorca musi więc niejednokrotnie podnosić się po porażkach, wzorem barona Münchhausena – samodzielnie „wyciągać się za włosy” nad powierzchn