Ja ciebie nie chrzczę
Coraz więcej nieochrzczonych dzieci w Polsce: skąd ten trend?
Warszawskie Miasteczko Wilanów. Młoda, nowa dzielnica. Rekordowo wielka świątynia Opatrzności Bożej widoczna z kilku kilometrów. Rekordy narodzin – na ponad 12 tys. mieszkańców w 2014 r. aż 460 oficjalnie meldowanych urodzonych, plus drugie tyle nieoficjalnych. Rekord w liczbie chrztów – w Opatrzności chrzczą już w każdą niedzielę i niektóre soboty. Jednak w tej ostatniej kategorii wyjątkowo jest tylko w liczbach bezwzględnych. Bo w Wilanowie chrzczony jest mniej niż co drugi niemowlak – i to jest prawdziwy rekord Polski.
Trend z Wilanowa widać w całym kraju. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego, porównując dane z 1990 r. z obecną sytuacją, odnotował obniżenie liczby przyjmowanych chrztów o 200 tys. rocznie. W tym samym czasie liczba rodzących się dzieci spadła o trochę ponad 150 tys.
Ochrzczeni rodzice nieochrzczonych niemowlaków mówią o pozorach religijności, w których praktykowaniu nie widzą żadnego sensu. O tym, że przecież chrzest jest niewymazywalny, skoro nawet po apostazji nazwisko ochrzczonego pozostaje na zawsze w kościelnych księgach – a oni nie chcą podejmować takich nieodwracalnych decyzji w imieniu swoich dzieci. Deklarują, że w przyszłości pozwolą dzieciom pójść każdą drogą, w stronę każdej religii, zgodzą się na chrzest katolicki, zorganizują bierzmowanie dla wzmocnienia wiary dziecka – jeśli zgodzi się na to jako nastolatek. Ale też – że sami nauczą się obejmować drzewa albo śpiewać mantry, bo pójdą za dzieckiem do kościoła, synagogi, meczetu, na łąkę. Często mówią o własnym religijnym indywidualizmie, areligijności, akościelności.
W kontrze do rodziny
Badacze podkreślają, że rytuały religijne wciąż mają dla Polaków duże znaczenie. – One jedynie w coraz większym stopniu podlegają desakralizacji, czyli osłabieniu pierwiastka religijnego – tłumaczy prof. Maria Sroczyńska z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Badacze sygnalizują rolę rodzinnych spotkań przy sakramentalnych okazjach w budowaniu więzi społecznych i rozwiązywaniu konfliktów. Rodzina siedząca przy wspólnym stole pokazuje swoją siłę i jedność.
Paradoksalnie, rodzice i teściowie, którzy na różne sposoby naciskają, aby młode pokolenie było „wychowane po katolicku”, nie muszą sami być głęboko religijni. Bo w Polsce mamy zespolenie elementów religijnych i kulturowych z narodowymi. – To nasz bardzo silny skrypt, w umysłach i kulturze – podsumowuje dr Radosław Tyrała, autor książki „Bez Boga na co dzień”, socjolog z Wydziału Humanistycznego AGH, który bada polską niereligijność.
Katarzyna i Paweł nie mają ślubu kościelnego, ale starszą córkę, teraz 21-letnią, ochrzcili. Małego syna nie. Rodzina, która jakoś zniosła brak ślubu, z powodu braku chrzcin się obraziła. Ojciec Katarzyny przestał do nich przyjeżdżać, a dwie z sióstr Pawła się z nimi nie kontaktują. Dziadek zobaczył wnuka dopiero na swoich 60. urodzinach. Popłakał się. – Teraz syn widuje się z dziadkami – opowiada Katarzyna – ale ja tam nie jeżdżę, bo mam do rodziców żal, a mój partner, solidarnie ze mną, też nie.
Pochodząca z małego miasteczka na Podkarpaciu Izabela przyznaje, że delikatne sugestie dotyczące ślubu kościelnego i chrztu ich córki pojawiały się raczej ze strony teściów, bo jej głęboko wierzący rodzice długo nie poruszali tematu. Wydawało się, że pełni miłości bliźniego i zrozumienia dla własnego dziecka pogodzili się z faktami. Do czasu. – Był moment, kiedy wpadliśmy w kłopoty finansowe i potrzebowaliśmy pożyczki. Nagle warunkiem pomocy ze strony moich rodziców okazał się chrzest córki – opowiada. – Stwierdzili, że nie obchodzą ich nasze poglądy, ale dziecko to mamy ochrzcić. I koniec dyskusji, bo oni się przejmują i to wpływa na ich zdrowie.
U Beaty, która oficjalnie (co wciąż rzadkie) wystąpiła z Kościoła katolickiego rok temu, a nad swoją wiarą zaczęła się zastanawiać w trakcie pierwszej ciąży, wojna o chrzest była od samego początku. – Kiedy oświadczyłam matce, że nie ochrzczę syna po urodzeniu, powiedziała, że i tak się nawrócę po pierwszych bólach porodowych, gdy będę wzywać Boga, żeby mi pomógł – opowiada. Nie ochrzciła, więc jej matka przekonywała ją do sakramentu przez trzy lata, aż do własnej śmierci. – Była dyrektorką szkoły w naszym Czerwonaku i brak chrztu wnuka to był dla niej powód do wstydu – opowiada Beata. – Do mojego syna zwracała się: ty mały bezbożniku. Mówiła, że syn będzie chorować, bo jest nieochrzczony. Razem z moim bratem planowała nawet ochrzcić dziecko potajemnie. Brat przyznał mi się do tego po śmierci mamy. Skończyło się tylko na słowach, brat przekonał matkę, że to nie będzie wobec mnie w porządku, że ja może z czasem zmienię zdanie, a chrztu nie da się zrobić po raz drugi.
Wśród sąsiadów z Czerwonaka też nie było zrozumienia. Myśleli, że Beacie chodzi o sprawy finansowe albo że wstydzi się bez męża prosić o chrzest. Tylko jedna mówiła, że to rozumie. Opowiadała, jak sama kiedyś chrzestnym własnego dziecka sfałszowała papiery, żeby ksiądz się nie dowiedział, że są rozwodnikami.
W obronie przed komercją
Do organizowania religijnych obrzędów bardzo silnie popycha rynek. Kościelne uroczystości dorobiły się wielkiej oferty organizacyjnej, cateringowej, prezentowej, sklepowej. Chrzciny są tu na pierwszym miejscu – wystarczy wpisać słowo w wyszukiwarkę, by wyskakiwały reklamy niezliczonych forów internetowych poświęconych organizacji chrztu w konkretnej miejscowości, np. w Ostrołęce polecają wynająć salę od McDonald’s. A także zdumiewających gadżetów, różnych kulturowych adopcji, jak na przykład woreczki z organzy, zawierające pięć migdałów symbolizujących szczęście, długowieczność, bogactwo, udane dzieci i zdrowie – jako podziękowanie dla gości przybyłych na uroczystość. Migdały są lukrowane na różowo lub niebiesko, zgodnie z płcią niemowlaka.
Rynek nakazuje, by – podobnie jak na komunię – na uroczystość chrztu dziecko odpowiednio ubrać. Dla chłopców na przykład są skoordynowane jednoczęściowe komplety z koszulami zapinanymi na kryte guziczki. Albo opcja z niewyłażącym ze spodni body zapinanym w kroku – za dopłatą 15 zł. Do tego spodnie na gumce, zwieńczająca całość elegancka, akrylowa kamizelka, eksponująca dwukolorową muchę za 80–200 zł. Buciki dla niemowlaka – też specjalne na chrzest. Satynowe, atłasowe, polarowe albo lakierki wielkości piętki chleba za kilkanaście, kilkadziesiąt złotych. A dla dziewczynki – koniecznie satyna z kokardą w pasie, z diamencikiem w kształcie serduszka, w komplecie z bolerkiem z różowego futerka i dopinanym tiulem. Albo dekolt obszyty perełkami i płaszczyk z kołnierzykiem obrzuconym na stylowo. I czapka z nausznikami w kształcie kapelusika – za prawie 500 zł.
A przecież akcesoria do chrztu to nie tylko świece, szatki i buciki, ale i dekoracje sali, upominki dla gości, zdobione kocyki i poduszki, zaproszenia na uroczystość, stroiki i okapniki. Nie sposób zliczyć innych wydatków – uroczystego obiadu w stylowej restauracji; strojów dla rodziców, którzy nie mogą przecież wyglądać jak ubodzy krewni dostojnie ubranego katechumena; odpowiedniej ofiary dziękczynnej za posługę duszpasterską dla kapłana i organisty; fotografa lub przynajmniej tłoczonego albumu na zdjęcia; pamiątek i prezentów. Fora zagrzewają do walki, do wysiłku, do zawodów.
Chrztosceptyczni buntują się i przeciw temu. Narzekają, że ich dzieci, szczelnie upakowane w tych tiulach i kryształkach Swarovskiego, będą potem wrzeszczeć w brudnych pieluchach, bo w kościołach przewijaka nie ma. Czasem coś tam o tym napiszą na forum dla tych, co chrzczą (zwykle, pod presją rodziny, łamiąc się i wahając), prowokując wysyp odpowiedzi. Na ogół napominających: „Wasze życie wasza sprawa, chcecie żyć w grzechu to żyjcie, później się nie dziwcie, że w życiu będziecie mieli pecha!”; „Chrzest raptem 100–200 zł kosztuje, a nie takie małe bezbronne dzieci żyją w grzechu tyle lat...”; „Żyd żyd żyd żyd żyd żyd wasze dzieciaki to żydki!!!!”; „Wasze dzieci narażone są na opętanie. Lepiej szukajcie egzorcysty. Biedne dzieci”; „Najprościej powiedzieć: nie ochrzczę, bo księża są be...”; „Ja nie mogę, jak słyszę o ludziach, co nie są wierzący, do kościoła nie chodzą, ale święta oczywiście świętują, mają choinkę i prezenty... j**nąć można normalnie... jak podświadomie tęsknią jednak do Boga.... uważam, że ateiści w święta kościelne powinni normalnie chodzić do pracy”; „My chrzciliśmy, chrzest bez problemu dali w parafii bez żadnej opłaty. Ja i mąż mamy chrzest, komunię i bierzmowanie. Ja nie żałuję, że ochrzcili mnie rodzice ani oni nie żałują, i nie wydziwiam ani nic...”.
W imię przyjaźni
Pod presją wielu kato-protestantów ostatecznie chrzci jednak swoje dzieci, choć nie od razu, jak nakazuje doktryna. Tak wskazują badania dr. Radosława Tyrały, a także statystyki. Według Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego w ostatnich latach wyraźnie zwiększa się liczba dzieci chrzczonych później niż w 7. roku życia.
Na przykład w rodzinie Wojciecha z Wilanowa, który młodszego dziecka nie ochrzcił, bo nie chciał ulegać hipokryzji, ostatnio padł argument ostateczny: on, żona, starsze dziecko, podobnie jak dziadkowie – wszyscy są ochrzczeni; i tylko najmłodsze – nie. – Moja żona chce uniknąć takiego wykluczenia w ramach rodziny – opowiada Wojciech – bo ostracyzmu z zewnątrz akurat my nie boimy się wcale. Chcemy za to uniknąć pytania dziecka: dlaczego akurat mnie nie ochrzciliście, a moje rodzeństwo – tak? Spieramy się o to i szukamy kompromisowego rozwiązania.
A konkretnie: znaleźli kandydatów na chrzestnych. Serdeczni ludzie, otaczający od lat ich rodzinę opieką, niepraktykujący, ale też ochrzczeni. Zgodzili się symbolicznie stanąć przy dziecku Wojciecha. Szczęśliwie – mogą, bo oboje mają śluby kościelne. Może więc chrzest się odbędzie – podobny do tych, na których czasem bywają. – Gdy nikt z młodych nie kwapi się do przyjęcia ciała Chrystusa, choć wszyscy są ochrzczeni i po kościelnych ślubach – opowiada Wojciech.
Zgodnie z katechizmem Kościoła katolickiego, prosząc o chrzest dzieci, rodzice przyjmują na siebie obowiązek wychowania ich w wierze, zgodnie z wykładnią teologiczną Kościoła. Sekundować i pomagać im mają rodzice chrzestni. Kościół zachęca do ich roztropnego wyboru, by mogli być wzorem życia w wierze i wsparciem w religijnym wychowaniu dziecka powierzonego ich opiece. To oni, zdaniem Kościoła, mają czuwać, by wychowanie było naprawdę chrześcijańskie – i biorą za to odpowiedzialność. Trudno jednak, zwłaszcza w dużych miastach, znaleźć chrzestnych spełniających naraz wszystkie kryteria sakramentalne. W praktyce jest raczej jak u Rafała. – Sam jestem ojcem chrzestnym. Rodzina wie, że jestem niewierzący, ale powiedzieli, że bratu nie wolno odmówić – opowiada. On własnych dzieci nie ochrzcił. I prosi, żeby zaznaczyć, że dla ich dobra to je szczepi. Podobnie myślała Ewa, która także przyjęła propozycję zostania matką chrzestną u niewierzących przyjaciół, choć ze swoją własną rodziną musiała stoczyć wówczas bój o chrzest dla własnych dzieci. Ale nie uległa. Wystarczy – odpowiadała rodzinie – że już ugięła się z kościelnym ślubem, który musiała poprzedzić bierzmowaniem. Mąż jest wierzący, ale dziecka nie ochrzcili.
Badacze podkreślają, że bywa, iż prośby o wzięcie na siebie roli chrzestnego przestają być tylko kwestią prywatną, zaczynają ingerować w relacje w obrębie całej sieci rodzinnej i zmuszają do religijnego samookreślenia i coming outu.
W innym wydaniu
Polska nie doświadcza gwałtownych przemian i exodusu z Kościoła, jak Niemcy w latach 60. czy Irlandia w ostatniej dekadzie. Nie ma też przepaści między początkiem transformacji a tym, gdzie jesteśmy teraz, ale zmiany religijności są zauważalne. Różnicę pokoleniową widać w deklaracjach: obecnie 61 proc. dorosłych Polaków i 45 proc. młodzieży nie ma wątpliwości co do istnienia Boga, 20–25 lat temu te wskaźniki były znacznie wyższe. Grupa niewierzących młodych powiększyła się dwukrotnie: w latach 90. było ich 5 proc., w 2013 r. – 10 proc. – Zauważamy też, że spada intensywność praktyk niedzielnych – mówi ksiądz Wojciech Sadłoń, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK). – Polacy polaryzują się religijnie, powstaje segment antykościelny społeczeństwa. Religijność się rozwarstwia, mamy coraz więcej mocno wierzących i jednocześnie coraz więcej zdecydowanie niewierzących – dodaje ks. Sadłoń. – Obie te grupy się aktywizują. Badacze pytają, która z nich będzie skuteczniejsza w oddziaływaniu na tych neutralnie nastawionych do Kościoła, tych stojących obok niego.
W grupie zadeklarowanych niewierzących większość staje się nimi w wyniku kilku bądź kilkunastoletniego procesu. Socjologowie nazywają ich konwertytami. Polska konwersja, w odróżnieniu od np. amerykańskiej, nie bywa tak dramatyczna, pełna emocji, zawirowań. Większość przebadanych przez dr. Tyrałę niewierzących miała za sobą dłuższą bądź krótszą drogę sakramentalną: 95 proc. z nich zostało ochrzczonych, 91 proc. przyjęło komunię, 70 proc. podeszło do bierzmowania. Ponad 80 proc. było na jakimś etapie osobami religijnymi. Ateizacji sprzyja antyklerykalizm: nieutożsamianie się z funkcjonariuszami religijnymi, negatywne doświadczenia w toku edukacji katolickiej. Ale też mnóstwo indywidualnych, niepowtarzalnych motywów, których nie da się spiąć w jeden model.
Tymczasem w Świątyni Opatrzności w niedzielę tłumów nie ma. Są za to w pobliskiej wypożyczalni rowerów Veturilo. W niedziele Miasteczko Wilanów pełne jest ludzi świętujących wolny dzień na rowerach, w kawiarniach, na spacerach. Więcej tu termicznej odzieży do biegania niż odświętnych garsonek do kościoła. – Można mieszkać po sąsiedzku ze świątynią i jednocześnie być kompletnie odpornym na jej wpływ – opowiada Wojciech. – Zignorowaliśmy procesje Bożego Ciała, kilkudniowe obchody Święta Dziękczynienia. W tym czasie siedzieliśmy w ogrodzie, a dzieci pluskały się w basenie. Ominęły nas procesje, pątnicy i kadzidła. Szkoda tylko krzewów, które w pień wycięto, by zorganizować kościelne uroczystości.
A w cieniu świątyni powstają przedszkola, w których też już nie ma miejsca na religię. W zlokalizowanej nieopodal prywatnej placówce katechezy się nie prowadzi. – Rodzice do katechizacji podchodzą raczej niechętnie, z inicjatywą zajęć wystąpiła tylko jedna mama, ale nie znalazła innych chętnych – mówią w przedszkolu. – Dzieci dorastają, będzie otwarty etap szkolny, więc temat wychowania religijnego wróci. Ale już teraz rodzice bardzo optują za etyką, więc religii raczej nie będzie.
Dosłownie za płotem jest nowoczesny kompleks prywatnej Willi Brand Schule i przedszkole językowe. Też bez religii – bo rodzice nie chcieli. A gdy inne pobliskie prywatne przedszkole Mini Harvard chciało zorganizować katechezę, z ponad 100 uczęszczających na zajęcia przyszło dwoje.
Religia jest, ale w położonym nieopodal publicznym przedszkolu nr 420. Aż 95 proc. dzieciaków uczęszcza tu na katechezę. Dyrekcja informuje, że na początku niektórzy nie chcą się zapisywać, ale potem zmieniają zdanie. Mówią, że dla świętego spokoju. Wielu pewnie uważa, że państwowa edukacja musi być religijna, a niewierzącym można być za własne pieniądze i prywatnie.