W świnoujskiej podstawówce czterech uczniów pobiło kolegę, którego znali od zerówki, bo miał obcobrzmiące nazwisko. Krzyczeli na niego „Ty imigrancie”. W rozmowie ze szkolnym pedagogiem twierdzili, że zainspirował ich antyimigrancki marsz, który kilka dni wcześniej przeszedł przez miasto.
W warszawskim gimnazjum katecheta uczniom, którzy chcieli dostać szóstkę, zadał pracę domową: wymień osiem powodów, dla których islam jest zły. Za 16 powodów można było dostać dwie szóstki. W innym gimnazjum nauczyciel fizyki (jak tłumaczył, by zainteresować zadaniem) kazał uczniom wyliczyć, ilu imigrantów należy zepchnąć z tratwy, by dopłynęła do Grecji.
W lubelskim liceum uczennica napisała w internetowej gazetce szkolnej tekst o uchodźcach, w którym nazywa ich „rozbestwionymi i chamowatymi osiłkami”, którzy szerzą choroby i gwałcą dzieci. Władze szkolne usunęły wpis dopiero po interwencji mediów. Swoją powściągliwość uzasadniały, że to tylko głos w dyskusji, a nie opinia całej szkoły.
To tylko kilka przykładów dyskryminacji rasowej zebranych w najnowszym raporcie Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej „Ostatni dzwonek”, który wkrótce będzie omawiany w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Jego autorki* prześledziły także reakcje władz oświatowych na te incydenty. Tylko w pierwszym przypadku była ona prawidłowa. Nauczyciel, który widział pobicie, natychmiast interweniował, dyrekcja ujawniła całą sprawę, powiadomiła rodziców, a dla uczniów zorganizowała zajęcia na temat szacunku dla inności i tolerancji. To, niestety, wyjątek od reguły. Bo reguła jest taka, że szkołom brakuje narzędzi, by przeciwdziałać dyskryminacji rasowej – nie tylko wrażliwości, ale i kompetencji. Nie ma opracowanych standardów, reguł, kodeksów. Nikt nauczycieli na ten problem nie uczula.
Fizyk, który sformułował zadanie o imigrantach, tłumaczył, że to była sytuacja spontaniczna i nie widział w niej podtekstów rasistowskich. I – jak podsumowuje raport – można mu wierzyć, że tak było. Szkoły nie bardzo mogą liczyć na pomoc kuratoriów. Jedno z nich, na pytanie autorek raportu, jakie działania antydyskryminacyjne realizuje, wskazało warsztaty profilaktyki zdrowotnej na temat uzależnień i zdrowego żywienia.
Kolejny problem
Imigranci to problem stosunkowo nowy, ale polska szkoła nie radzi sobie także z problemami, które są w niej obecne od lat. Jednym z najbardziej przemilczanych jest homofobia. Tu nawet nikt nie udaje, że próbuje coś z tym zrobić. Żadne kuratorium nie potrafiło podać ani jednego przykładu działań mających przeciwdziałać dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową.
Śmierć 14-letniego Dominika z Bieżunia wstrząsnęła całą Polską. Chłopak przez wiele miesięcy i bez żadnej reakcji ze strony szkoły był przez kolegów prześladowany i wyzywany od „pedziów”, bo starannie się czesał i ubierał. W liście do matki napisał, że „jest zerem”, i popełnił samobójstwo.
W tym samym roku miała miejsce sprawa nauczycielki historii, radnej PiS, która wraz z ONR blokowała Marsz Równości w Gdańsku. Wykrzykiwała, że homoseksualizm jest przejawem zepsucia moralnego i apelowała do policji, by zrobiła porządek z „tymi pedałami”. Kuratorium, owszem, interweniowało, ale rzecznik dyscypliny dla nauczycieli uznał ostatecznie, że takie zachowanie nie uchybia godności zawodu, a „wolność jednostki do zabierania głosu i wyrażania opinii w sprawach publicznych to jeden z fundamentów demokratycznego państwa”.
Była też historia akcji „Stop dyskryminacji”, którą przygotowali gimnazjaliści z Piątkowisk. Warsztatom towarzyszyła wystawa, gdzie pokazano zdjęcia całujących się par homoseksualnych, fotografie Roberta Biedronia i Anny Grodzkiej, a także fragmenty Deklaracji Praw Człowieka. W projekcie wzięło udział 60 uczniów. Ich rodzice nie mieli nic przeciwko temu.
Miał za to ONR. Interweniował u wójta, wystawę zdjęto, a kuratorium wszczęło w szkole kontrolę. Kurator uznał, że „poruszenie w tak szerokim zakresie tematu dyskryminacji w odniesieniu do orientacji seksualnej winno być poprzedzone zajęciami o tolerancji i dyskryminacji z zakresu codziennego funkcjonowania uczniów”. I zarekomendował szkole zajęcia o mobbingu. Tyle że ten do „codziennego funkcjonowania uczniów” ma się nijak, bo jest związany ze stosunkiem pracy.
Po śmierci Dominika kuratorium także wszczęło kontrolę w jego szkole. Wykazała liczne nieprawidłowości, m.in. nierespektowanie praw uczniów. Dyrektor placówki, by naprawić sytuację, zobowiązał się do podniesienia standardów dotyczących przestrzegania norm społecznych i kompetencji wychowawczych nauczycieli. Miał temu służyć m.in. wykład prof. Mariusza Jędrzejko, który w swoich publikacjach przestrzega przed „promocją homoseksualizmu”, a ten wraz z innymi „dewiacjami seksualnymi” uważa za najszybciej rozwijającą się obecnie w Polsce „patologię”.
Świeckość to fikcja
Świecka szkoła to coraz większa fikcja. Dyskryminacja uczniów niebiorących udziału w lekcjach religii ma charakter systemowy. Zajęcia etyki organizuje nadal niewielki procent szkół. Nie ma żadnych zatwierdzonych przez MEN podręczników tego przedmiotu dla podstawówek i gimnazjów. W bardzo wielu placówkach od lat rok szkolny rozpoczyna się mszą w kościele. Nowszy trend to z kolei przenoszenie rekolekcji z parafii na teren szkoły, organizowanie pielgrzymek w środku tygodnia czy odwoływanie lekcji z powodu miejscowego odpustu. Kuratoria nie widzą w tym nic problematycznego. Na skargi, że w hymnie szkoły zawarte są treści religijne, odpowiada, że przecież niewierzący mogą go nie śpiewać.
W ubiegłym roku do ogólnopolskich mediów przebiły się przede wszystkim dwa przypadki dyskryminacji na tym tle. Pierwszy to sprawa nauczycielki z Krapkowic, która zdjęła krzyż w pokoju nauczycielskim. Szykanowana z tego powodu przez dyrekcję, złożyła w sądzie pozew o dyskryminację ze względu na światopogląd. Druga – to historia 10-latka z Golasowic, którego ojciec protestował przeciw temu, by lekcje matematyki zaczynały się modlitwą do Ducha Świętego. Poskarżył się w kuratorium, a to zasugerowało, by modlitwę odmawiać przed dzwonkiem. Musiał potem przenieść syna do innej szkoły, bo był wytykany palcami. Dyrektorka wytoczyła 10-latkowi i jego rodzicom sprawę o demoralizację w sądzie dla nieletnich.
Przypadków niemedialnych jest o wiele więcej. W jednej ze szkół w Janowie Podlaskim, by odciągnąć uczniów od Halloween, zorganizowano akcję „Mój święty przyjaciel”. Dzieci miały przebrać się za świętych, uczestniczyły w korowodach i międzyklasowych „wizytach niebiańskich delegacji”. Trwało to cały dzień, także podczas przerw. Alternatywnych aktywności nie przewidziano.
W Kłobucku podczas rekolekcji uroczyście wprowadzono do szkoły krzyż i obraz Matki Boskiej. W komunikacie na stronach kurii można było potem przeczytać, że „Ponad 500 uczniów miało okazję wysłuchać historii symboli, kerygmatu oraz dokonać wyboru Jezusa Chrystusa jako jedynego Pana i Zbawiciela. Całość uroczystości przebiegła w podniosłym, modlitewnym klimacie”. Skarżącym się rodzicom dyrekcja wytłumaczyła, że była to lekcja historii, a modlitwy uczniowie odmawiali dobrowolnie.
W polskich szkołach obowiązuje zasada: „Większość ma prawo decydować za wszystkich, brak wyraźnego sprzeciwu oznacza zgodę, jednostki odmienne powinny się dostosować, w tym przystać na swoje gorsze traktowanie” – podsumowuje raport TEA.
Ślepy resort
Resort edukacji lekceważy również kwestię równości płci, wynika z raportu. Nie ma ani spójnej polityki w tym zakresie, ani nawet pojedynczych programów. Ministerstwo, pytane o inicjatywy związane z kwestią przemocy seksualnej, nie potrafiło podać ani jednego przykładu.
A jest to poważny problem, na który szkoły z reguły nie potrafią reagować, czego przykładem może być historia 14-letniej Zuzi z Sulejowa. Koleżanki weszły na jej profil na Facebooku i umieściły tam erotyczne ogłoszenie. Była potem prześladowana i obrzucana wulgarnymi wyzwiskami. Jeden z kolegów przyciągnął jej twarz do swojego krocza, krzycząc „ssij mi pałę”. Gdy mama Zuzi próbowała interweniować u dyrekcji, usłyszała, że w tej szkole nie ma problemu przemocy. Prześladowania nie ustały, dziewczyna zaczęła mieć myśli samobójcze.
Dopiero gdy jej matka zgłosiła sprawę na policję, a kwestią zainteresowało się kuratorium, władze szkoły podjęły działania. Dziewczyny, które umieściły ogłoszenie, dostały naganę i obniżoną ocenę ze sprawowania. Chłopców, którzy prześladowali Zuzię, potraktowano łagodniej – musieli odbyć dwie rozmowy wyjaśniająco-dyscyplinujące. „Nasuwa się hipoteza, że przemoc seksualna ze strony gimnazjalistów – młodych mężczyzn jest kulturowo bardziej akceptowana, usprawiedliwiana »naturalnymi« cechami płciowymi oraz burzą hormonalną i przez to niezauważana lub traktowana pobłażliwie” – czytamy w raporcie. Szkoła podjęła także działania wychowawcze, ale nie były one związane z kwestią ról i stereotypów płciowych ani przemocy seksualnej, lecz dotyczyły ogólnie relacji rówieśniczych. Zorganizowano także apel, na którym była mowa o kulturze słowa i wulgaryzmach.
Szkoła nie funkcjonuje w oderwaniu od społecznego kontekstu, a wzrost nastrojów ksenofobicznych, fundamentalistycznych i nagonka na mniejszości może sprawiać, że problem dyskryminacji będzie narastał. Ta atmosfera już przekłada się na konkretne przypadki prześladowań i przemocy. Próby radzenia sobie z problemem to indywidualne inicjatywy odważnych i otwartych nauczycieli czy dyrekcji. Ale brakuje im systemowego wsparcia. Kuratoria ograniczają się do doraźnych kontroli, gdy coś się wydarzy. Nie ma jednego, spójnego programu procedur reagowania na sytuacje związane z dyskryminacją i przemocą motywowaną uprzedzeniami, nie ma programu wsparcia dla jej ofiar. Jak podsumowują autorki raportu, chociaż szkoła powinna działać dla uczennic i uczniów, a nie realizacji przepisów, które są tylko narzędziem, to dominuje biurokracja oddana formalnoprawnej narracji, tracąca z pola widzenia dziecko.
Resort problem dyskryminacji ignoruje. Śladowe przejawy aktywności Ministerstwa Edukacji w tej mierze zamarły po zmianie władzy. Mimo że to naprawdę ostatni dzwonek, trudno oczekiwać, że coś się zmieni na lepsze.
***
* Autorkami raportu Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej „Ostatni dzwonek. O deficytach systemu edukacji formalnej w obszarze przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami” są Magdalena Chustecka, Elżbieta Kielak i Marta Rawłuszko.