Dzieci porozwodowe: Strasburg pomoże?

Sprawy rodzinne to wciąż jedne z najczęściej pojawiających się w Europejskim Trybunale Praw Człowieka; więcej jest tylko skarg na łamanie prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. W ubiegłym roku trybunał wydał w sprawach przeciwko Polsce łącznie 29 wyroków, w 20 stwierdził przynajmniej jedno naruszenie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Cztery sprawy dotyczyły artykułu 8, gwarantującego każdemu prawo do poszanowania jego życia prywatnego i rodzinnego. Za tym jednym zdaniem kryją się najczęściej tzw. sprawy o dziecko, o przyznanie opieki, ustalenie i egzekwowanie kontaktów z tym drugim rodzicem. A tak naprawdę w grę wchodzą lata ludzkich cierpień. Nierzadko – prawdziwe tragedie. Jak w sprawie X, gdzie ojciec przez prawie dwa lata nie widział syna, a matka – zajęta walką z byłym mężem w sądach – nie zauważyła, że dziecko ma zapalenie mięśnia sercowego. Chłopiec gasł powoli, zmarł. Inny ojciec, który także nie mógł wyegzekwować przyznanych mu przez sąd kontaktów z dzieckiem, popełnił samobójstwo. W liście pożegnalnym było jedno zdanie: „Nie mogę żyć bez Józia”. Machina sprawiedliwości Sprawy, którym los dopisał tak tragiczny finał, do Strasburga nie trafiają. Te, które są rozpatrywane, po latach kończą się wyrokiem stwierdzającym (bądź nie) winę państwa polskiego. Jeżeli nastąpiło naruszenie któregoś artykułu konwencji, skarżącemu zasądza się zadośćuczynienie finansowe. I na tym koniec, jeśli chodzi o trybunał. Ale ogłoszenie wyroku uruchamia dopiero dość skomplikowaną machinę europejskiego wymiaru sprawiedliwości. Po uprawomocnieniu orzeczenia nad jego wykonaniem przez państwo uznane za winne naruszenia praw człowieka czuwa Komitet Ministrów Rady Europy. – Wykonanie wyroku oznacza zarówno realizację środków indywidualnych, czyli wypłacenia zadośćuczynienia przez państwo, jak i tzw. środków generalnych – mówi adwokat Monika Gąsiorowska, przedstawicielka Komisji Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. – Chodzi o to, że państwo musi podjąć działania zmierzające do tego, by w przyszłości podobne naruszenie nie miało miejsca. Mogą to być zmiany legislacyjne, ustaw czy przepisów, ale także np. szkolenia. I zawsze wyrok trybunału jest tłumaczony i rozsyłany wszystkim sędziom. – Co roku pełnomocnik ministra spraw zagranicznych ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka sporządza raport zawierający informacje o wyrokach w sprawach polskich, które Komitet Ministrów Rady Europy uznał za wykonane – tłumaczy adwokat Justyna Metelska, również przedstawicielka Komisji Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Od lat obie prawniczki widzą, jak kolejne wyroki trybunału uznawane są za wykonane, a na strasburską wokandę dalej trafiają niemal identyczne sprawy. W kolejce już czekają następne, na razie tylko zakomunikowane przez trybunał. Jak sprawa Baszczyński przeciwko Polsce, gdzie zgodnie z decyzją sądu widzenia aresztowanego ojca z 21-miesięcznym dzieckiem miały się odbywać przez szybę i z użyciem telefonu. We wrześniu 2015 r. trybunał zakomunikował też polskiemu rządowi sprawę Jarosława Jączka, którego kontakty z malutką córeczką sąd ograniczył do korespondencji, nie zważając na to, że córka ani pisać, ani czytać jeszcze nie umie. Przeklęta przewlekłość Ostatni raport polskiego rządu został niedawno zaakceptowany przez Radę Europy. Było w nim pięć spraw rodzinnych, dotyczących egzekwowania kontaktów z dzieckiem. Trybunał stwierdził we wszystkich naruszenie artykułu 8 konwencji – prawa skarżących do poszanowania ich życia rodzinnego – z powodu niepodjęcia przez władze odpowiednich działań w celu odzyskania dzieci uprowadzonych przez ich matki (sprawy Stochlak i P. P. przeciwko Polsce) lub uniemożliwienia wykonania rodzicielskiego prawa do kontaktu z dzieckiem (sprawy Pawlik, Dąbrowska i Z.). W każdej z tych spraw trybunał uznał, że właściwe organy nie podjęły starań, jakich można by od nich oczekiwać, w celu ułatwienia połączenia się rodzica z dzieckiem. Rząd nie zdołał dostarczyć wyjaśnienia usprawiedliwiającego opóźnienie w postępowaniu egzekucyjnym, w tym długie okresy bezczynności sądów. Trybunał zauważył, że polskie władze nie podjęły niezwłocznie wszelkich środków, jakich można by od nich oczekiwać, aby wykonać decyzję o kontaktach lub o powrocie dziecka. I dlatego wszyscy skarżący otrzymali zadośćuczynienie. Komitet Ministrów Rady Europy pozytywnie ocenił podjęte przez polski rząd działania, już po ogłoszeniu i uprawomocnieniu wyroków, głównie legislacyjne, służące zapewnieniu skutecznego egzekwowania orzeczeń sądów dotyczących kontaktów rodziców z dziećmi oraz zapobieżeniu podobnym naruszeniom na przyszłość. – A tymczasem pełnomocnicy widzą, że problem wcale nie jest rozwiązany – mówi Justyna Metelska. – Największa bolączka polskiego wymiaru sprawiedliwości to przewlekłość postępowań. Jednym ze środków, jakie państwo podjęło, była nowelizacja Kodeksu prawa cywilnego (z sierpnia 2011 r.), która wprowadziła możliwość wystąpienia do sądu osoby uprawnionej do kontaktów z dzieckiem, której nie udaje się tych kontaktów wyegzekwować, z wnioskiem o nakazanie zobowiązanemu zapłaty na jej rzecz sumy pieniężnej stosownie do liczby naruszeń. Innymi słowy, ten rodzic, który uniemożliwia drugiemu kontakt z dzieckiem, może ponosić za to kary finansowe. Ustalając kontakty, sąd powinien zagrozić nakazaniem zapłaty sumy pieniężnej zawsze, gdy istnieje obawa, że zobowiązany nie zechce wykonać swojego obowiązku. Nie ma górnej granicy grzywny: powinna być skuteczna i adekwatna do majątku osoby zobowiązanej. – To dobre rozwiązanie – mówi Monika Gąsiorowska. – Niestety, okazało się niewystarczające. Jedną z ostatnich spraw rozstrzygniętych przez trybunał jest orzeczenie Malec przeciwko Polsce z 28 czerwca, nawet jeszcze nieprawomocne. W ciągu kilku lat ojciec złożył ponad 50 wniosków o ukaranie byłej żony za uniemożliwianie mu kontaktów z synem. Dwa zakończyły się nałożeniem grzywny na matkę dziecka. Ale – co zauważył trybunał – wszystko to działo się zbyt wolno. Jeden z wniosków, złożony w marcu 2011 r., sąd rozpatrzył pod koniec października. Ponieważ matka nie zastosowała się do wyroku, w marcu 2012 r. sąd ukarał ją grzywną. – Czas ma zupełnie inny wymiar w tych sprawach – mówi Justyna Metelska. – Jeżeli małe dziecko nie widzi przez rok ojca lub matki, ma to nieodwracalne konsekwencje dla więzi i związku dziecka z rodzicem. Przeterminowane wyroki Większość postępowań wlecze się latami – i przed polskimi sądami, i potem w strasburskim trybunale. Jak choćby sprawa Pawlik przeciwko Polsce: wniesiona do Strasburga w 2000 r., wyrok w 2007 r. A syn pełnoletność osiągnął rok przed orzeczeniem, w 2006 r. Często bywa tak, że czas jest sprzymierzeńcem winnego. Tego rodzica, który porywa dziecko albo przez lata uniemożliwia mu kontakt z drugim rodzicem. Jak w sprawie K.J. przeciwko Polsce. Oboje rodzice mieszkający z dzieckiem w Wielkiej Brytanii mieli władzę rodzicielską. Matka zabrała córeczkę na wakacje do Polski w lipcu 2012 r. i zdecydowała, że nie wraca. K.J. zwrócił się do organu centralnego Zjednoczonego Królestwa z wnioskiem o nakazanie powrotu dziecka w trybie konwencji haskiej. W połowie października 2012 r. skarga została zarejestrowana w Sądzie Rejonowym w Grudziądzu. Pierwszy termin rozprawy: grudzień 2012 r., drugi w lutym 2013 r. W maju 2013 r. sąd oddalił wniosek skarżącego o powrót dziecka, opierając się na opinii biegłych, którzy stwierdzili, że „powrót dziecka do Wielkiej Brytanii i jego oddzielenie od matki, która jest jego głównym opiekunem, byłoby bardziej szkodliwe emocjonalnie dla dziecka niż brak codziennego kontaktu z ojcem”. Sąd odwoławczy podtrzymał argumentację sądu niższej instancji, dodając, że od uprowadzenia dziecka było ono pod opieką matki praktycznie przez całą dobę i jej kontakt ze skarżącym był rzadki. Trybunał, rozpatrując skargę K.J., zwrócił uwagę, że postępowanie przed polskimi sądami trwało rok. A sprawy rozpatrywane w trybie konwencji haskiej mają klauzulę pilności (zaleca się, by były rozstrzygane w terminie sześciu tygodni). Kiedy rodzic uprowadza dziecko, ale zostaje w tym samym kraju, wszystko trwa jeszcze dłużej. Jak w przypadku sprawy D. przeciwko Polsce. Mąż wyjechał na ferie z dzieckiem i więcej nie wrócił. Orzeczono rozwód, przyznano prawo opieki nad dzieckiem matce, następnie przez trzy lata kuratorzy próbowali osiem razy odebrać dziecko ojcu.