Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Społeczeństwo

Ile wsi we wsi

Wieś wygrywa z miastem?

Kolonizatorzy różnią się od animatorów tym, że lokalna wspólnota niezbyt ich interesuje, raczej służy jako zasób (np. taniej siły roboczej) do realizacji własnych celów. Kolonizatorzy różnią się od animatorów tym, że lokalna wspólnota niezbyt ich interesuje, raczej służy jako zasób (np. taniej siły roboczej) do realizacji własnych celów. PantherMedia
Gdy świat pędzi do miast, Polacy z miast uciekają na wieś, która coraz mniej ma wspólnego z rolnictwem i sielankową arkadią oferującą ciszę, spokój i kontakt z naturą. Tradycyjna wieś, jaką myśleliśmy, że znamy, nie istnieje.
„Wieś, jaką ciągle mamy w zbiorowej wyobraźni, miejsce tożsame z rolnictwem i tradycyjnym stylem życia, nie istnieje” – podsumowuje dr Przemysław Sadura, socjolog z UW.Igor Morski/Polityka „Wieś, jaką ciągle mamy w zbiorowej wyobraźni, miejsce tożsame z rolnictwem i tradycyjnym stylem życia, nie istnieje” – podsumowuje dr Przemysław Sadura, socjolog z UW.
Niemiejskie miasta i niewiejskie wsie, stykając się z sobą i mieszając ludnościowo, stają się międzymieściami, obszarami łączącymi różnorodne funkcje.PantherMedia Niemiejskie miasta i niewiejskie wsie, stykając się z sobą i mieszając ludnościowo, stają się międzymieściami, obszarami łączącymi różnorodne funkcje.

Artykuł w wersji audio

Radek Nowacki jest fotografem, fachu uczył się na uniwersytetach w Szkocji, gdzie wyjechał jak wielu młodych Polaków na początku XXI w. Mieszkał tam przez wiele lat z żoną graficzką, marząc o powrocie do Polski. Jedne z wakacji poświęcili na poszukiwanie siedliska na resztę życia, przejechali od Gdańska aż poza Sejny, sprawdzając 40 miejsc. Padło na Gorło w gminie Stare Juchy. – Za naszą decyzją nie stała jakaś wielka filozofia, chcieliśmy dla siebie i rodziny miejsca, gdzie możemy realizować siebie, mieć wpływ na rzeczywistość i korzystać z takich walorów, jak piękny krajobraz, czyste powietrze i środowisko – opowiada Radek Nowacki. I dodaje, że utopijne marzenia już po kilku miesiącach musiały zderzyć się z rzeczywistością, kiedy zgromadzony w Szkocji kapitał stopniał i pojawiać się zaczęło pytanie, jak i z czego żyć? Dziś, po czterech latach od osiedlenia się w Gorle, Nowacki jest dyrektorem Biblioteki-Centrum Informacji i Kultury w Gminie Stare Juchy, strażakiem w Gorle, nadal fotografuje, wraz z żoną animuje i kombinuje, jak uczynić ze Starych Juch dobre miejsce do życia nie tylko dla siebie i swojej rodziny, ale i dla innych mieszkańców.

– Radek to typowy frik, jakich coraz więcej zaczyna napływać na Warmię i Mazury z dużych miast lub nawet z zagranicy – komentuje Ryszard Michalski, prezes olsztyńskiego Stowarzyszenia Tratwa. Przywożą z sobą trochę kapitału, energię, wiedzę, kontakty i próbują zmieniać rzeczywistość, wciągając w to rdzennych mieszkańców. Stawką jest przyszłość gminy, w której dziś największym pracodawcą jest gminny urząd i wspomniana biblioteka, a głównym źródłem większych zarobków wyjazdy za pracą. Mieszkańcy Starych Juch, gminy liczącej nominalnie 4 tys. mieszkańców, upodobali sobie Islandię, gdzie, jak podliczono, pod koniec 2013 r. było 400 „juchasów”.

Wieś bez rolników

Stare Juchy są doskonałą ilustracją procesów, jakie zmieniają polską wieś w XXI w. Przemiany te podsumowuje raport „Wieś w Polsce 2017: diagnoza i prognoza” przygotowany na 30-lecie Fundacji Wspomagania Wsi. – Wieś, jaką ciągle mamy w zbiorowej wyobraźni, miejsce tożsame z rolnictwem i tradycyjnym stylem życia, nie istnieje – podsumowuje krótko dr Przemysław Sadura (socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego), współautor raportu. Bo choć rolnictwem ciągle można zajmować się tylko na terenach wiejskich, to jednak wieś żyje z rolnictwa tylko w 10 proc., najbardziej, w 38 proc., polegając na pracy najemnej i w 25 proc. na emeryturach, zasiłkach, rentach.

Uogólnione statystyki potrafią jednak mylić, ostrzega Sadura. Na pewno pokazują generalne tendencje i skok cywilizacyjny, jaki dokonał się na polskiej wsi po akcesji do Unii Europejskiej w 2004 r. W okresie 2004–15 na wieś trafiło 39 mld euro, z czego ponad 21 mld stanowiły dopłaty bezpośrednie dla rolników (udział dopłat w dochodach rolniczych osiągnął w Polsce 50 proc.). Unijne środki pomogły na tyle poprawić infrastrukturę, że techniczne warunki życia na wsi zbliżyły się do miejskich, a dostęp do internetu w Starych Juchach jest lepszy niż w peryferyjnych osiedlach Warszawy. Wydłuża się oczekiwana długość życia mieszkańców wsi, mieszkanki wsi już w tej chwili mogą spodziewać się, że będą żyć dłużej od mieszkanek miast. Średni poziom dochodów na wsi osiągnął 82 proc. średniej krajowej, a zadowolenie z życia, jak donosi Diagnoza Społeczna, z wartością 80,6 proc. zadowolonych przewyższa średnią krajową (78,4 proc.). Owszem, ciągle mieszkańcy wsi w większym stopniu zagrożeni są ubóstwem, ale jak donoszą autorzy innego raportu („Polska wieś 2016” Fundacji Rozwoju Polskiego Rolnictwa pod red. Jerzego Wilkina i Iwony Nurzyńskiej), zaciera się stary podział na Polskę A i B, bo gospodarstwo domowe w województwie podlaskim rozporządza podobnym dochodem jak gospodarstwa w województwie opolskim lub w Wielkopolsce.

W końcu bilans demograficzny – wbrew światowym tendencjom, które są opisywane przez pojęcie urbanizacji oznaczające wielką wędrówkę ze wsi do miast, Polacy rozpoczęli XXI w. na opak: ruszając na wieś. W chwili obecnej na terenach wiejskich mieszka 40 proc. mieszkańców Polski i jeśli nie nastąpią jakieś gwałtowne zmiany, trend ten będzie się utrzymywać i w połowie stulecia na wsi mieszkać już będzie blisko 45 proc. z niespełna 34 mln żyjących wtedy w kraju Polaków.

Przypomnijmy ostrzeżenie Przemysława Sadury i podejrzyjmy rzeczywistość ukrytą pod statystyką. Ta jest o wiele bardziej złożona. To prawda, że maleją różnice między wsią i miastem w dostępie do wyższej edukacji, nie zmienia się jednak różnica w dostępie ze względu na status społeczno-ekonomiczny. Wsie nieatrakcyjne turystycznie, położone daleko od ośrodków miejskich, podupadają. Wsie atrakcyjne, jak Stare Juchy, szarpane są przeciwstawnymi procesami – stają się przedmiotem zainteresowania miejskiej klasy średniej szukającej na wsi lepszego życia. Jak zauważa Radek Nowacki: – Jest nas, frików, coraz więcej, spotykamy się regularnie, żeby rozmawiać o tym, jak rozwijać produkty regionalne, jak zorganizować szkołę i przedszkole, wymieniać doświadczeniem. Na ostatnim spotkaniu było nas już 60. A nie chodzi tylko o miejskich imigrantów, bo doliczyć trzeba jeszcze np. mieszkańców Warszawy budujących swoje sezonowe siedliska, często jednak z myślą o stałym osiedleniu na emeryturze, emerytach i przedsiębiorcach tworzących SPA, hotele i pensjonaty.

Osiedleńcom docierającym na Warmię i Mazury przyjrzała się Alicja Kulik w ramach programu „Ponowa”, którego celem było opracowanie scenariuszy przyszłości regionu. Okazało się, że można podzielić ich na dwie duże kategorie: animatorów i kolonizatorów. Pierwsi starają się wniknąć w lokalną tkankę, by wspólnie z rdzennymi mieszkańcami znaleźć pomysły na lepszą przyszłość. Szukają na różne sposoby. Regionaliści koncentrują się na odnowieniu lokalnej historii, tradycji i obyczaju; aktywiści angażują w bieżące życie wspólnoty; wizjonerzy próbują przekonać do tworzenia alternatywy, np. poprzez wykorzystanie ekologicznego rolnictwa i przetwórstwa. Kolonizatorzy różnią się od animatorów tym, że lokalna wspólnota niezbyt ich interesuje, raczej służy jako zasób (np. taniej siły roboczej) do realizacji własnych celów.

Wieś z klasą

Inaczej jednak wygląda sytuacja w okolicach metropolii i mniejszych miast, gdzie tereny wiejskie stają się obszarem suburbanizacji, czyli osiedlania mieszkańców miast, którzy dom na wsi traktują głównie jako sypialnię, a większość potrzeb, od fryzjera po szkołę i zajęcia dodatkowe dla dzieci, zaspokajają w mieście. Nawet jednak i w tym przypadku sytuacja jest bardziej złożona, podkreśla dr hab. Katarzyna Kajdanek, socjolożka z Uniwersytetu Wrocławskiego. Generalnie mieszkańców miast wypycha na podmiejską wieś trudna sytuacja mieszkaniowa – na przedmieściach za te same co w mieście pieniądze można kupić lub wybudować lokum zapewniające większy komfort. W przypadku przedmieść miast mniejszych, jak Jelenia Góra czy Lubin, granica dzieląca od miasta jest dość płynna, również dystans społeczny dzielący mieszkańców byłych przemysłowych blokowisk od ludności wiejskiej jest niewielki. Stosunkowo łatwo się więc oni mieszają, korzystają z tych samych usług, szkół czy transportu publicznego.

Wielkomiejska klasa średnia do takiego mieszania nie jest skłonna, bo dla jej przedstawicieli bardzo ważne są oznaki statusu. Marka samochodu, konkretna szkoła, zajęcia z tańca dla dzieci u konkretnego instruktora czy fryzjer tworzą misterną strukturę dystynkcji, jaka służy podtrzymywaniu pozycji społecznej i zawodowej. W efekcie, jak uzupełnia te spostrzeżenia dr Sadura, dochodzi do napięć między osiedleńcami i mieszkańcami rdzennymi. – Przybysz z klasy średniej ceni sobie bliskość infrastruktury, ale już niekoniecznie oczekuje asfaltu pod sam dom, bo swoim suvem bez problemu podjedzie, a jednocześnie może być pewny większego spokoju i cieszyć się aurą „rustykalności”.

Różnice dotyczą nie tylko priorytetów związanych z infrastrukturą, ale także funkcjonowania lokalnych instytucji. Klasycznym przykładem jest Koło Gospodyń Wiejskich w Lesznowoli pod Grójcem. Koło powstało nieformalnie w 2009 r., sformalizowało swój status w 2012 r. Członkinie organizacji wywodzą się z grona mieszkańców nowo przybyłych, są aktywnymi kobietami w wieku 30–40 lat, które szukały płaszczyzny spotkań i współdziałania w nowym miejscu zamieszkania. Z czasem energia zaangażowania wykroczyła poza własne problemy, koło zaczęło wkraczać w przestrzeń publiczną, np. organizując konkurs na herb Lesznowoli. Jeden z motywów działania opisuje hasło „na ludowo, na sportowo” – członkinie koła spotykają się regularnie na treningach wakeboardingu, ich ulubionej dyscypliny.

Działanie lesznowolskich „gospodyń wiejskich” opisał Jan Mencwel w zbiorze „Kultura i rozwój” pod redakcją Jerzego Hausnera. Analiza pokazuje, że nawet szczere odkrycie ludowości przez przedstawicieli klasy średniej i chęć włączenia się w życie lokalnej, rdzennej społeczności prowadzi do złożonych nieoczywistych skutków. Z jednej strony angażujące się w koło kobiety stworzyły przestrzeń autentycznej autonomii dla siebie, z drugiej jednak daleko jeszcze do uznania ich organizacji za „swoją” przez „starych” mieszkańców wsi. Wielu z nich twierdzi, że o inicjatywie nawet nie słyszało, inni mają pretensje, że koło zaczyna dominować w kontaktach z domem kultury i urzędem gminy, ograniczając „starym” dostęp do zasobów.

Miasta bez mieszczuchów

Dr Tomasz Rakowski, lekarz i etnolog z Uniwersytetu Warszawskiego, podkreśla, że w cieniu napływu ludności miejskiej na wieś trwa realne życie wiejskie, którego dziś głównym wymiarem jest stałe doświadczenie migracji zarobkowych. We wsiach takich, jak Broniów, Ostałówek, Zaława czy Cukrówka spod Szydłowca, nie ma prawie rodziny, z której ktoś nie pracowałby w Holandii, Niemczech czy Skandynawii. Skutki widać nie tylko w nowym modelu rodziny „na odległość”, ale także w formach praktykowanej kultury. Młodzi, zbierając się przy swych samochodach i skuterach, wbrew stereotypowi wcale nie lgną do disco polo, tylko słuchają muzyki odzwierciedlającej migracyjne doświadczenia, których aspektem była muzyka miejsca wyjazdu. Tak więc króluje rap, obecny także jest hardstyle, ten zwłaszcza wśród osób jeżdżących do Holandii.

– Zmienia się także architektura, migranci budują domy, które mają być wyrazem wygody, na którą tak ciężko pracowało się, kiepsko jedząc i kiepsko mieszkając za granicą. To już nie są budynki tworzące część wielofunkcyjnego gospodarstwa, którego głównym zadaniem było rolnictwo – dodaje Tomasz Rakowski. Badacz uprzedza, że o ile doświadczenie migracyjne ma charakter uniwersalny, o tyle typy wsi różnią się znacznie ze względu na różny sposób kształtowania przez historię. Oczywiste różnice między regionami bledną jednak wobec różnic, jakie potrafią wystąpić w obszarze jednej gminy.

Ciekawe studium przypadku opracowała Adriana Parszutowicz dla wspomnianego programu „Ponowa”, analizując Brąswałd, Bukwałd, Barkwedę i Ługwałd z podolsztyńskiej gminy Dywity. Ługwałd w ciągu ostatnich 15 lat potroił liczbę mieszkańców; wysokie ceny ziemi i bliskość Olsztyna powodują, że stał się celem osadnictwa zamożniejszych przedstawicieli klasy średniej warmińsko-mazurskiej metropolii. Barkweda z kolei, wieś popegeerowska z popegeerowskimi blokami mieszkalnymi, mimo że niewiele dalej położona od Ługwałdu, ciągle na ów popegeerowski syndrom cierpi, nie przyciągając osiedleńców. Z kolei mieszkańcy rdzenni nie dysponują wystarczającymi kapitałami, by się z trudnej sytuacji wyrwać.

Gdyby chcieć scalić te wszystkie procesy biegnące na styku miasta i wsi, warto sięgnąć po trzy trudne pojęcia: reruralizacja, dezagraryzacja i dezurbanizacja. Pierwszy oznacza ponowne odkrywanie wsi jako dobrego miejsca do osiedlenia się. Z badań CBOS z 2015 r. wynika, że tylko 18 proc. Polaków ceni życie w metropolii, 40 proc. chwali życie na wsi. Zauroczenie wsią zyskuje wsparcie argumentami materialnymi – w mieście łatwiej być może o pracę, ale mało jest zajęć zapewniających dochody potrzebne, by w mieście wygodnie żyć. Z kolei sama wieś ulega dezagraryzacji, czyli traci rolniczy charakter, mimo gigantycznego wsparcia unijnymi pieniędzmi. Miastom tracącym zasobną i aktywną część klasy średniej grozi dezurbanizacja, czyli utrata cech miejskości związanych z istnieniem klasy miejskiej – ludzi nie tylko używających miasta i jego oferty, ale także miasto współtworzących m.in. troską o przestrzeń publiczną. Niemiejskie miasta i niewiejskie wsie, stykając się z sobą i mieszając ludnościowo, stają się międzymieściami, obszarami łączącymi różnorodne funkcje.

Weźmy takie Jelonki. Osiedle z wielkiej płyty, na którym kilkanaście lat temu kończyła się Warszawa. Z jednej strony ul. Lazurowej wieżowce, a z drugiej kapusta, ziemniaki, kukurydza. Dzisiaj, tam gdzie rosła kukurydza, stoi nowe osiedle. A właściwie rośnie. Wkrótce będzie tu drugie miasteczko Wilanów. Zwłaszcza jak dociągną metro. Końcowa stacja II linii metra Chrzanów planowana jest na dawnym polu kapusty. Jadąc dalej na wschód w stronę Kampinosu, mijamy przy drodze stare, stuletnie, drewniane wiejskie chałupy poprzerastane socjalistycznymi kubikami. Im dalej od drogi, w dawne pola, tym więcej fantazji – dworki z kolumienkami, wille w stylu śródziemnomorskim, a na ostatnio odrolnionych spłachetkach – minimalizm: szare bryły otoczone stalowymi płotami. Gdzieniegdzie rozrzucone osiedla domków jednorodzinnych. I tak, z małymi przerwami, aż do Sochaczewa. 60 km miastowsi. A prawdziwe wsie zamierają. W Puszczy Kampinoskiej są osady, w których zamieszkane są dwa, trzy gospodarstwa, resztę zarasta las. Cisowe, Nowa Dąbrowa czy Ławy wkrótce znikną z map.

Wieś bez PSL

Wszystkie te procesy muszą w konsekwencji przełożyć się na politykę, zarówno tę w wymiarze lokalnym, jak i krajową. – Widać wyraźnie wzrost znaczenia instytucji sołtysa, a także feminizację tej funkcji. Już 38 proc. sołtysów to kobiety – zauważa Przemysław Sadura. – Eksperci, z którymi rozmawialiśmy, przygotowując raport „Wieś w Polsce 2017: diagnoza i prognoza”, dość zgodnie przewidują, że w najbliższym czasie czeka nas duża zmiana w obsadzie stanowisk wójtów. I nie chodzi o ewentualne majstrowanie przy prawie wyborczym przez PiS, ale o przemiany pokoleniowe, klasowe oraz nowe źródła dostępu do informacji na wsi związane z upowszechnieniem internetu. W końcu też najprawdopodobniej ze sceny zejdzie PSL wypychany ze wsi przez PiS.

Wieś w swej masie ciągle jest konserwatywna, nie tylko na Podkarpaciu czy w Małopolsce, a w wyborach parlamentarnych w 2015 r. PiS uzyskał na wsi poparcie 45,5 proc. głosujących, PO – 17,1, PSL – 9,7 proc., niewiele więcej niż Kukiz’15 – 9,2 proc. PiS wygrał na wsi we wszystkich regionach. – Co ciekawe, poparcie dla PiS deklarują nawet ci, którzy nie zgadzają się z konkretnymi pomysłami tej partii. Uważają jednak, że nie mają alternatywy dla swej konserwatywnej wrażliwości.

PiS kusi elektorat wiejski nie tylko swym konserwatyzmem, wspieraniem kultury ludowej i tradycyjnej, ale i antyelitarną, a więc i „antymiastową” retoryką. Mniej jednoznacznie przyjmowane są ustawy regulujące obrót ziemią, jak wprowadzone prawo pierwokupu gruntów rolnych przez Agencję Nieruchomości Rolnych. Z kolei zapowiadana nowelizacja ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ma wprowadzić zasadę, by nowe domy można było budować na działkach graniczących z działkami już zabudowanymi, co ma chronić przed rozlewaniem się zabudowy na tereny rolne. W takiej optyce mieści się też uchwalenie nowego święta państwowego, czyli przypadającego na 12 lipca Dnia Walki i Męczeństwa Wsi Polskiej.

Kluczowa część raportu „Wieś w Polsce 2017” powstała na podstawie badania wśród działających na wsi liderów i aktywistów. Ankiety wypełniło blisko 500 osób spośród 10 tys. wytypowanych z bazy Fundacji Wspomagania Wsi. – Najbardziej uderza pesymizm, jeśli chodzi o przyszłość Unii Europejskiej. 37 proc. uważa, że kryzys UE będzie się nasilać i doprowadzi do jej zmniejszenia, 25 proc. jest pewna dezintegracji. I jednocześnie 44 proc. jest przekonanych, że w tej samej perspektywie 20–30 lat utrzymane zostaną lub nawet wzrosną dopłaty do rolnictwa w ramach Wspólnej Polityki Rolnej.

Ta sprzeczność może wynikać z faktu, że po prostu większość ankietowanych nie wiąże przyszłości wsi z rolnictwem. Tylko 18 proc. z tych, którzy w ostatnich wyborach głosowali na PiS i 35 proc. głosujących na PO, wskazywało, że przyszłość Unii będzie miała kluczowe znaczenie dla przyszłości ich miejscowości, dla 53 proc. przyszłość UE będzie dość ważna, ale ważniejszy zdecydowanie będzie dostęp do szybkiego internetu – 89 proc. wskazań „bardzo ważny” i „dość ważny”.

Z czynników o pierwszorzędnym znaczeniu dla rozwoju ich wsi badani wskazywali dostępność pracy, jakość edukacji, jakość stosunków międzyludzkich, samorząd gminny (68 proc. wskazań „bardzo ważny” i 29 proc. „dość ważny”). To przekonanie o sile i znaczeniu samorządności dobrze współgra z przekonaniem, że najbardziej wpływową osobą w gminie jest wójt (80 proc. wskazań), zmalało znaczenie kapłana (22 proc. wskazań) i dyrektora szkoły (6 proc. wskazań), na scenie pojawił się natomiast z rosnącym wpływem lokalny przedsiębiorca (31 proc. wskazań).

Wieś bez stereotypów

Coraz więcej Polaków wiąże swoją przyszłość z wsią; jaka jest jednak przyszłość polskiej wsi wobec tych wszystkich przemian? Trudno oceniać trafność opinii dotyczących przyszłości UE i jej wpływu na sprawy wsi, podobnie nie sposób przewidywać przyszłego rozwoju polskiej polityki na poziomie krajowym. Nadciągają jednak nieuchronnie zmiany w wymiarze lokalnym, o głos domagać się będzie coraz skuteczniej nowe pokolenie liderów i liderek, z coraz większym udziałem migrantów z miast. Jaki rodzaj wspólnot uda się im stworzyć? Czy zdołamy uniknąć kolonizacji wsi i ich mieszkańców?

– Jestem przekonana, że możliwy jest inny rodzaj spotkania, w którym zamiast przekonywać się o wyższości jednych nad drugimi, można żyć razem w oparciu o kategorię sąsiedztwa, kiedy łączymy dostępne zasoby, by rozwijać wspólnotę. Trzeba tylko popatrzeć na urodzonych i mieszkających na wsi mieszkańców bez stereotypu, jako tych gorszych od disco polo i biedapracy na roli, trzeba dostrzec w nich olbrzymi potencjał, z którego mogą skorzystać wszyscy – przekonuje Magdalena Bartecka ze Stowarzyszenia Folkowisko. Z dumą podkreśla, że jest chłopką i pochodzi ze wsi, a teraz zajmuje się „szmuglowaniem zrozumienia” między wsią i miastem.

Takie szmuglowanie to teraz najpilniej potrzebna kompetencja, bo ani sentymentalne chłopomaństwo, ani pogarda, ani podbój nie są dobrymi receptami na relacje polskiego miasta z polską wsią. Jak przypomina raport „Wieś w Polsce 2017”, to na wsi ciągle kryje się większy niż w miastach potencjał elektoratu buntu i protestu, gotowego głosować na polityków antyestablishmentowych i populistycznych. Warto pamiętać, że to wieś ze względu na siłę swojego rosnącego elektoratu będzie miała coraz większy wpływ na polską politykę. To ona prawdopodobnie będzie decydować o politycznej przyszłości naszego kraju.

Polityka 43.2017 (3133) z dnia 24.10.2017; Temat tygodnia; s. 15
Oryginalny tytuł tekstu: "Ile wsi we wsi"
Więcej na ten temat
Reklama

Czytaj także

null
Ja My Oni

Jak dotować dorosłe dzieci? Pięć przykazań

Pięć przykazań dla rodziców, którzy chcą i mogą wesprzeć dorosłe dzieci (i dla dzieci, które wsparcie przyjmują).

Anna Dąbrowska
03.02.2015
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną