AGATA SZCZERBIAK: – Premier Mateusz Morawiecki mówi, że nie da się przecenić sukcesów PiS w walce z pułapką demograficzną. Twierdzi, że według prognoz GUS w 2017 r. miało się urodzić w Polsce 345 tys. dzieci, a urodziło się 403 tys. To według niego efekt polityki rządu. Z danych wynika jednak, że po trzech latach wzrostu urodzin (2015, 2016, 2017) w nowym roku rodzi się znowu mniej dzieci. Czy był w takim razie jakiś efekt programu 500+?
DR KRZYSZTOF TYMICKI: – Próba oszacowania wpływu tego programu na dzietność jest trudna, a już twierdzenie, że zmiany, które obserwujemy, dzieją się na skutek programu 500+, jest bardzo na wyrost. Złudne jest w ogóle operowanie wyłącznie liczbą narodzonych dzieci. Zmiany, które faktycznie widać na przestrzeni tych trzech lat, należy rozpatrywać w kontekście dzietności. W Polsce od ponad 20 lat nie ma prostej zastępowalności pokoleń, kiedy to wartość ogólnego współczynnika dzietności spadła do poziomu poniżej 2,1. Obecnie wynosi on 1,45.
Co odpowiada za ten trzyletni wzrost urodzeń?
Wzrost, który obserwujemy – o tym pisze też GUS w swoich komunikatach – dotyczy liczby dzieci drugich i trzecich. Niby to pasuje do układanki, która mówi, że wspieramy drugie i trzecie dzieci, które są objęte programem 500+, ale pytanie jest takie: na ile na poziomie indywidualnym 500 czy 1000 zł wpływa na decyzję o kolejnym dziecku? Dla mnie to raczej gratyfikacja post factum.
Czytaj także: 500+ tylko dla małżeństw? Program PiS nie nadąża za rzeczywistością
Kilkuletni wzrost urodzeń dla mnie jest efektem o charakterze strukturalnym. Na dziecko zdecydowały się osoby, które urodziły się w połowie lat 80., czyli w drugim w Polsce powojennej wyżu demograficznym. Na razie więc wciąż konsumujemy nadwyżki związane z tym wyżem. Rodzą kobiety 38-, 39-letnie. Kiedy w okres reprodukcyjny będą wchodziły coraz młodsze roczniki, urodzone po 1989 r., dzieci będzie się rodziło coraz mniej, bo to są po prostu coraz mniej liczne grupy.
Kryzys demograficzny nastąpi za 10 lat
Absolutny dołek urodzeń to lata 2003, 2004. Natomiast prawdziwy dołek urodzeń nastąpi za 10 lat, w 2028 r., bo wtedy kobiety urodzone w 2003 r. będą miały 25 lat. Chyba że się coś w tej kwestii zmieni, ale raczej będziemy podążać tą samą drogą co pozostałe kraje Europy Zachodniej. Oczywiście poza kilkoma wyjątkami – krajami, które mają bardzo rozbudowaną i spójną politykę społeczną, jeśli chodzi o rodzinę, jak kraje skandynawskie.
Czeka nas poważna zmiana struktury demograficznej?
Obecnie jesteśmy w okresie przejściowym, ale zmierzamy w stronę regresywnej struktury wieku, czyli stosunkowo małej liczby osób do lat 15 przy znaczącym udziale osób powyżej 65. roku życia. To będzie związane m.in. z tym, że obecnie stosunkowo liczne kohorty urodzone w latach 80. rodzą 380–400 tys. dzieci rocznie. Połowa lat 80. to był czas, kiedy rodziło się ponad 700 tys. dzieci, czyli prawie dwa razy więcej niż w ostatnich latach. Ale trzeba pamiętać, że najwięcej dzieci urodziło się w Polsce od 1949 do 1958 r. Ci ludzie teraz mają albo 65 lat, albo więcej. W perspektywie kilkunastu lat będzie coraz więcej zgonów przy małej liczbie urodzeń, co spowoduje ujemny przyrost naturalny. Już w samym 2017 r. zmarło 402,9 tys. Polaków, czyli blisko 4 proc. więcej niż w roku poprzednim.
Bezdzietne rodziny? Czy to duże zjawisko w Polsce?
W demografii mówi się raczej o bezdzietnych kobietach niż o bezdzietnych rodzinach. Nie wiemy bowiem, czy one żyją w rodzinach, czy tworzą związki nieformalne, czy żyją poza nimi. Bezdzietność w demografii jest zjawiskiem związanym ściśle z wiekiem. Kiedyś przeciętny wiek rodzenia dziecka to 22 lat, teraz 28. W krajach zachodnich nawet 30–32. W Polsce wśród kobiet urodzonych w 1965 r. jest 15,5 proc. bezdzietnych. To dwukrotnie wyższy odsetek niż wśród Polek, które przyszły na świat po II wojnie światowej, w latach 1945–55. Dla kobiet urodzonych w 1975 r. jest to już ponad 20 proc.
Polacy tylko deklarują, że chcą mieć dzieci
Z danych CBOS wynika, że prawie połowa Polaków chce mieć przynajmniej dwójkę dzieci.
To są tylko deklaracje, które mówią wyłącznie o tym, jak respondenci postrzegają pewne normy społeczne dotyczące posiadania dzieci. W całej Europie ludzie deklarują, że chcą mieć przynajmniej dwójkę dzieci, ale później ich jednak nie mają. Normą społeczną w całej Europie jest wciąż posiadanie dwójki dzieci, więc w sensie percepcji respondentów tak wygląda pełna rodzina. Ale ważne jest też to, kogo pytamy. Bo jeśli osobę bezdzietną, 25-letnią, która mówi, że chce mieć dwójkę, to jej deklaracje będą bardziej optymistyczne, niż jeśli rozmawiamy z 30-letnim człowiekiem z jednym dzieckiem. Tu w grę wchodzi zjawisko, które nazywamy sekwencyjnym podejmowaniem decyzji. Respondenci muszą wiedzieć, o czym mówią. Ktoś, kto chce mieć dwójkę dzieci, ale na razie nie ma żadnego, najzwyczajniej w świecie nie wie, o czym mówi.
No ale podobno w Wielkiej Brytanii Polki rodzą dzieci. A w Polsce nie.
Być może faktycznie tak jest, bo np. socjal jest większy. Ale może dlatego, że nie mają pracy. Ich partnerzy dobrze zarabiają, a racjonalizacją ich pobytu jest opieka nad dziećmi. Wyjaśnień może być bardzo wiele.
Kilka lat temu CBOS zadawał też odwrotne pytanie: dlaczego nie chcesz mieć dzieci albo z jakich powodów nie zdecydujesz się na kolejne dziecko. Bardzo często pojawiały się obawy przed obniżeniem standardu życia. Zupełnie zrozumiałe, oczywiste. Jest taki obrazek satyryczny, który pokazuje, że współczesna rodzina składa się z rodziców, dziecka i kredytu hipotecznego. Okazuje się, że posiadanie kredytu hipotetycznego może być tak samo obciążające jak posiadanie dziecka.
Skandynawia nie ma problemów z dzietnością.
Tam nigdy nie doszło do aż takiego spadku dzietności jak w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. U nas to był efekt związany z transformacją ustrojową, która przełożyła się na wzrost aktywności zawodowej kobiet, utratę pewności zatrudnienia, zmianę struktury wykształcenia. Młode pokolenia Polaków decydowały się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem (około trzydziestki) na założenie rodziny oraz jej powiększenie. Obecnie większość wykształconych osób w Polsce to kobiety. W latach 2004–09 liczba urodzeń wzrosła do prawie 418 tys. i był to wzrost spowodowany przede wszystkim realizacją urodzeń „odłożonych”. Teraz na takie liczby nie mamy już co liczyć.
Czytaj także: Jak zmienić program 500+? Tłumaczy ekspert
W Skandynawii poważnie przemyślano politykę społeczną. Postawiono na usługi: dostępność opieki przedszkolnej dla dzieci poniżej 3. roku życia. Polska jest w ogonie tego dostępu w Europie. I chodzi o placówki publiczne, nie prywatne. Ułatwianie kobietom powrotu na rynek pracy to też jeden z czynników, dlaczego kobiety boją się mieć kolejne dziecko – ze względu na długą absencję na rynku pracy nie będą mogły wrócić, co w krajach skandynawskich nie ma miejsca.
Polki chcą pracować i mieć dzieci
Polska jest też krajem, gdzie liczba kobiet zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin jest bardzo mała. W Polsce albo kobieta pracuje na pełen etat, albo wcale. Te kraje, które mają relatywnie wysoką dzietność na tle Europy, to kraje, gdzie jest często elastyczna forma zatrudnienia, która ułatwia rodzicom pogodzenie pracy zawodowej i wychowywanie dzieci. To nie jest tak, jak się często w Polsce powtarza, że gdyby kobiety nie pracowały, to miałyby więcej dzieci. Takie myślenie to absurd. Gdyby ludziom ułatwić pogodzenie tych dwóch sfer, to prawdopodobnie ludzie częściej by się decydowali na posiadanie dzieci lub kolejnego dziecka.
***
Dr Krzysztof Tymicki – socjolog i demograf, pracuje w Instytucie Statystyki i Demografii SGH.