Problem niepłodności dotyczy już 1,5 mln polskich par. Ogłaszając zakończenie programu refundującego in vitro (2016 r.), rządzący uznali, że Polacy będą od tej pory realizowali swoje potrzeby rodzicielskie albo korzystając z tzw. naprotechnologii, albo adoptując dziecko. Niestety przeliczyli się. Program „wsparcia leczenia niepłodności” naprotechnologią okazał się całkowitym fiaskiem. Jego skuteczność nie przekroczyła 7 proc.
Duże problemy związane są także z procedurami adopcyjnymi. To, dodajmy, problemy nierozwiązane od lat. Zajęła się nimi Najwyższa Izba Kontroli, podkreślając, że przez sześć lat, od czasu wprowadzenia nowych przepisów adopcyjnych, kompleksowo nie badano i nie analizowano, jak działa system. Oto najważniejsze wnioski z raportu NIK.
Zbyt mała liczba ośrodków adopcyjnych
Po reformie w 2012 r. liczba ośrodków adopcyjnych zmalała o ponad 30 proc. Dziś jest ich 65. Niepubliczne stanowią 40 proc. Ich rozkład w województwach jest bardzo zróżnicowany. Liderem jest śląskie, gdzie jest ich 10. W mazowieckim – 9. W podkarpackim tylko jeden, w podlaskim – dwa. W niektórych przypadkach redukcje placówek w stosunku do poprzedniego stanu były znaczące. W województwie dolnośląskim liczba ośrodków zmalała z 9 do 3, w pomorskim z 8 do 2, w zachodniopomorskim z 8 do 4, a w podkarpackim z 4 do 1. Co dziesiąta para starająca się o adopcję wskazuje, że duża odległość do najbliższego ośrodka adopcyjnego jest dla niej barierą.
Każdy ośrodek to inne zasady
To konsekwencja nieokreślenia przez rząd jednolitych dla całego kraju kryteriów stosowanych podczas adopcji. W efekcie ośrodki ustalają własne zasady, wykraczające poza obowiązujące przepisy – dotyczą one dokumentacji wymaganej od kandydatów, szkoleń, kryteriów kwalifikacyjnych.
I tak część ośrodków adopcyjnych żąda zaświadczeń: o stanie zdrowia, dotyczących przyczyn bezdzietności, od psychiatrów i z poradni leczenia uzależnień. Czasami kandydaci na rodziców muszą przedstawić dane pochodzące z wyroków rozwodowych (w przypadku drugiego małżeństwa). W dwóch katolickich ośrodkach wymagane są opinie parafii i świadectwa ślubu kościelnego. W trzech innych wprowadzono dodatkowo kryteria określające preferowany wiek potencjalnych rodziców i liczbę lat różnicy pomiędzy dzieckiem a przyszłym rodzicem. Różnie jest także traktowana adopcja przez osoby samotne.
Zastanawiające są kryteria dotyczące minimalnego stażu małżeńskiego. „Zgłosiliśmy się do ośrodka po trzech latach małżeństwa i kazano nam się zgłosić dopiero po pięciu, co w obecnej sytuacji znacznie wydłużyło czas oczekiwania na dziecko!” – opisuje swoje doświadczenia jedna z par starających się o dziecko. „Staż małżeński nie powinien być wyznacznikiem, czy dane osoby nadają się na rodziców adopcyjnych, tym bardziej że sama procedura adopcyjna trwa kilka lat. Niestety Wojewódzki Ośrodek Filia w X z ww. powodu odrzuciła nasze podanie, nie chcąc nas nawet poznać. Już na pierwszym etapie musiałam poinformować pracodawcę o staraniu o adopcję celem wydania opinii o pracowniku” – dzieli się inne małżeństwo. „Kolejnym absurdem było dopytywanie się o nasz stan zdrowia (np. »to niemożliwe, że państwu nic nie dolega, coś tu muszę wpisać« – na odczepnego podałam lekkie zaburzenia tarczycowe (nieistotne dla sprawy), co zakończyło się koniecznością przyniesienia zaświadczenia od zdziwionego tym faktem endokrynologa, że nie widzi przeciwwskazań do adopcji” – napisała jedna z uczestniczek badania NIK.
Proces adopcyjny trwa dwa lata
Przeciętny czas trwania procesu adopcyjnego – od momentu zarejestrowania kandydata na rodzica do orzeczenia przez sąd adopcji dziecka – wynosi dwa lata. Gdyby jednak doliczyć do tego czas oczekiwania na rozpoczęcie szkolenia kandydatów na rodziców od momentu zgłoszenia do ośrodka, to wyniósłby on średnio 221 dni, co znaczy, że okres czekania na dziecko może się w sumie wydłużyć do 3–4 lat.
Domy dziecka opuszcza rocznie tyko 14 proc. dzieci
Pieczę zastępczą, czyli domy dziecka i rodziny zastępcze, rocznie opuszcza tylko 14 proc. dzieci. Z tej grupy najwięcej, bo ponad 35 proc., stanowią pełnoletni, usamodzielnieni wychowankowie. 25 proc. to dzieci, które wróciły do rodzin biologicznych, a jedynie 18 proc. zostało adoptowanych. Oznacza to, że pobyt w pieczy w większości przypadków ma charakter stały. W latach 2015–17 z ok. 75 tys. dzieci w pieczy zastępczej tylko ok. 6 tys. zostało zakwalifikowanych do adopcji. Czyli 8 proc. Pocieszające może być jedynie to, że jeśli dziecko zostanie zakwalifikowane do adopcji, to ma niemal 100-proc. pewność, że znajdzie nowych rodziców. Dlaczego? Liczba potencjalnych rodziców znacznie przewyższa liczbę dzieci z uregulowaną sytuacją prawną.
Dlaczego jedynie 14 proc. dzieci opuszcza domy dziecka? Według NIK wina nie leży po stronie sądów. Gdy trafiają do nich sprawy opiekuńcze, to są załatwiane dość sprawnie. W ponad 40 proc. spraw sądy orzekają o odebraniu praw rodzicielskich. Sedno problemu leży w zbyt długim okresie przebywania dzieci z nieuregulowaną sytuacją prawną w domach dziecka i rodzinach zastępczych i tym, że powiaty podejmują niewystarczające działania na rzecz wychodzenia dzieci z pieczy zastępczej.
Co ważne, w 2017 r. odnotowano o prawie 400 mniej adopcji. Ten spadek widać zwłaszcza w przypadku adopcji, gdy rodzice dobrowolnie zrzekają się swoich praw. Zwykle na ten krok decydują się matki niemające odpowiednich warunków materialnych do zajmowania się dzieckiem. W rozmowie z „Dziennikiem Gazetą Prawną” Bożena Puszkiewicz, dyrektorka Warmińsko-Mazurskiego Ośrodka Adopcyjnego, podkreśla, że w ostatnich latach szczególny nacisk kładzie się na wzmacnianie i wspieranie rodzin biologicznych, aby odebranie im praw było ostatecznością. „Sądy dają zwykle opiekunom nie tyle drugą szansę, ile nawet trzecią lub piątą. Jest to oczywiście do pewnego stopnia zrozumiałe, chociaż w niektórych przypadkach nie wpływa korzystnie na dobro dziecka, które do właściwego rozwoju potrzebuje stabilnej sytuacji rodzinnej” – podkreśla Anna Sobiesiak, dyrektor Kujawsko-Pomorskiego Ośrodka Adopcyjnego (także w rozmowie z „DGP”).
Zamiast cztery miesięcy – nawet trzy lata w pogotowiu opiekuńczym
Jaskrawym przykładem długotrwałego przebywania dzieci w pieczy zastępczej jest czas pobytu w pogotowiu rodzinnym, który w ok. 50 proc. przypadków wynosił ponad osiem miesięcy, a w niektórych przypadkach nawet powyżej trzech lat. Zgodnie z prawem czas ten nie powinien przekraczać czterech miesięcy. Wielomiesięczne pobyty dzieci w pogotowiu rodzinnym są konsekwencją przedłużających się postępowań sądowych, np. rozwodowych i o pozbawienie rodziców praw rodzicielskich.
Kiedy uregulowanie sytuacji prawnej dziecka się przedłuża, a prawnymi opiekunami pozostają rodzice biologiczni, rodzice zastępczy nie mogą reprezentować dziecka przed różnymi instytucjami. Utrudnia to sprawne działanie, szczególnie gdy dzieci umieszczone w pieczy wymagają diagnozy medycznej, specjalistycznego leczenia oraz natychmiastowej pomocy.
Coraz mniej adopcji zagranicznych
W latach 2015–17 w sumie zaadoptowano za granicą 448 polskich dzieci. Ich liczba, odkąd zajmują się nią wyłącznie ośrodki katolickie, dramatycznie spadła. W pierwszym półroczu 2017 r. sfinalizowano łącznie 41 przysposobienia. W analogicznym okresie rok wcześniej do zagranicznych rodzin trafiło 109 dzieci, którym w Polsce nie udało się znaleźć stałych domów.
Co istotne, ponad 24 proc. dzieci zaadoptowanych za granicą posiadało orzeczenie o niepełnosprawności. Najwięcej dzieci adoptowały rodziny włoskie (ponad 57 proc.) oraz z USA (blisko 22 proc.). Ponad połowę stanowiły dzieci w wieku od 5 do 9 lat.
W Katolickim Ośrodku Adopcyjnym w Warszawie, który obecnie jest jedynym ośrodkiem wyznaczonym do prowadzenia zagranicznych procedur adopcyjnych, poza dokumentami wymienionymi w ustawie o wspieraniu rodziny wymagano innych dokumentów, takich jak: akty zawarcia ślubu sakramentalnego, opinie lub listy referencyjne proboszczów, zaświadczenia lekarskie o zdrowiu psychicznym kandydatów oraz trudnościach w posiadaniu dzieci.
Z analizy NIK wynika, że w jednej sprawie Katolicki Ośrodek Adopcyjny w Warszawie, mimo braku takiej zgody, zwrócił się przedwcześnie do Ośrodka Adopcyjnego we Wrocławiu z prośbą o udzielenie pomocy w nawiązaniu kontaktów rodziny pochodzącej z zagranicy z dziećmi przebywającymi na terenie Domu Dziecka w Kłodzku. Wymagana zgoda została wydana dopiero po siedmiu miesiącach od podjęcia czynności przez KOA, a kontakt ten odbył się 63 dni przed wydaniem stosownej zgody przez ministra. „Katolicki Ośrodek Adopcyjny powinien wstrzymać się z kontynuacją jakichkolwiek działań w omawianym postępowaniu adopcyjnym od momentu wysłania dokumentacji dzieci i rodziny do Ministra RPiPS do czasu wydania wymaganej zgody na dalsze postępowanie w procedurze adopcyjnej” – uważa NIK.
5 proc. osób biorących udział w procedurach adopcyjnych spotkało się z korupcją
Na przykład naciskano na nich, aby składali „darowizny” w celu lepszego funkcjonowania ośrodka, lub sugerowano szybszy proces sądowy przy zdecydowaniu się, odpłatnie, na prawnika pracującego w ośrodku. We wszystkich ośrodkach adopcyjnych weryfikacją kandydatów na rodziców zajmują się komisje kwalifikacyjne złożone wyłącznie z ich pracowników. Nie istnieją żadne procedury odwoławcze, które pozwalałyby na zweryfikowanie niekorzystnych rozstrzygnięć wobec starających się o dzieci. Ci często mają poczucie, że nad ośrodkami nie ma żadnej kontroli – a pracownicy zachowują się jak wyrocznie.
MRPiPS nie uruchomiło Centralnej Aplikacji Statystycznej
Jej brak komplikuje gromadzenie i wymianę na bieżąco informacji dotyczących statusu dzieci oraz kandydatów do przysposobienia zarówno w danym ośrodku, jak i pomiędzy nimi. Dane dotyczące adopcji są obecnie wprowadzane do różnych indywidualnie prowadzonych w ośrodkach rejestrów. W efekcie przyszli rodzice mogli strać się o adopcję równocześnie w kilku ośrodkach.