Pokój w tradycyjnym polskim mieszkaniu. Pewnie żyje tu rodzina, którą niedawno podczas konwencji PiS w Lublinie zdefiniował Jarosław Kaczyński: „Jedna kobieta, jeden mężczyzna, w stałym związku, i ich dzieci”. Na drzwiach naklejki dinozaurów, na szafce drewniane zabawki, a na fotelu pluszowy miś. Kilkuletni chłopiec nie jest nimi zainteresowany. Siedzi skulony pod oknem, na jego plecach powstaje drapieżny, czarny tatuaż diabła, którego nie będzie chyba w stanie usunąć do końca życia.
Tak prezentuje się spot najnowszej kampanii Komitetu Ochrony Praw Dziecka oraz Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej o tym, jak przemoc fizyczna, psychiczna i wykorzystywanie seksualne w polskich domach rodzą w dzieciach demony, których zlikwidowanie jest bolesne i długotrwałe. Jak można pomóc? Ale na początek – jak odnaleźć te dzieci? Mamy w Polsce wyjątkową wprost cechę zamykania oczu i uszu na krzywdę najmłodszych, która często dzieje się w sąsiedztwie. Ta kampania ma nauczyć nas czujności. Aby nie być obojętnym wobec agresji, jaką nieraz najbliżsi wyrządzają własnym dzieciom, nie zdając sobie sprawy z konsekwencji takich zachowań.
Złe wychowanie na konfliktach w rodzinie
Mirosława Kątna, przewodnicząca Zarządu Krajowego Komitetu Ochrony Praw Dziecka, przyznaje, że na temat przemocy wobec dzieci napisano i powiedziano już chyba wszystko. – Ale wciąż to zjawisko jest naszą hańbą, bo nie potrafiliśmy nad nim zapanować. I co z tego, że słyszymy z wielu stron o fundamentalnych wartościach polskich rodzin, jak i tak w ciągu roku blisko 250 tys. osób jest w Polsce dotkniętych lub zagrożonych przemocą domową. Konsekwencje stosowania jej wobec dzieci są widoczne od razu, kiedy są bite, ale inne często ujawniają się dopiero po latach.
Zaledwie 2 proc. noworodków przychodzi na świat z mikrouszkodzeniami centralnego układu nerwowego, które mogą w późniejszych latach odpowiadać np. za agresję. Skąd zatem bierze się odsetek 38 proc. nastolatków stwarzających problemy wychowawcze? Zdaniem Mirosławy Kątnej w znacznym stopniu odpowiedzialność spada na dorosłych, którzy uwikłali własne dzieci w rodzinne, partnerskie konflikty, zaniedbali je emocjonalnie, skazali na samotność. – My, psycholodzy, widzimy to na co dzień: nie tylko używki i agresja, ale sprzeczki w tzw. dobrych domach urastają do rangi poważnych problemów, których nierozwiązywanie staje się źródłem przemocy – mówi Kątna. – Dzieci to obserwują, a nierzadko stają się ofiarami rozgrywek dorosłych.
Czytaj także: Skąd się bierze przemoc wobec dzieci?
Nie tylko więc zła jest sytuacja, kiedy kilkuletnia dziewczynka marznie zamknięta na balkonie, bo jej rodzice w pijanym amoku osunęli się na podłogę i nie mogą otworzyć jej drzwi, ale codzienne kary wymierzane dzieciom za nawet niewielkie przewinienia lub obecność przy domowych awanturach. Zdaniem Mirosławy Kątnej wielu rodziców raczej hoduje dziś swoje dzieci, a nie mądrze wychowuje, bo nie wiedzą, jak to robić. Rodzicielstwo oparte na konfliktach nie jest dobrą przepustką do dorosłego życia.
Dzieci ciepią w ciszy, ale można im pomóc
Zdaniem ekspertów każda forma krzywdzenia osłabia u dziecka poczucie własnej wartości – rodzi w nim przekonanie, że jest współwinne i zasługuje na karę. Dzieci bezwarunkowo kochają swoich oprawców, nie poskarżą się więc nikomu same, będą raczej długo cierpieć w samotności. Najpierw stają się nieufne, bojaźliwe, potem jednak – agresywne. Biją dzieci bite – w tym nie ma żadnej przesady. Awanturnictwo, furia, kłótnie i bijatyki stają się z czasem jedyną formą ich komunikowania z otoczeniem. Uciekają na wagary nie dlatego, że mają wstręt do nauki, ale to nierzadko jedyna forma przekazania dorosłym, że są przez nich krzywdzone i chcą, by je zauważono. Same ze swoimi problemami nie przyjdą nawet do najlepszego nauczyciela. Z obawy, że ich skargi nikt nie potraktuje poważnie. Ze wstydu, że muszą donieść na własną matkę i ojca.
Czytaj także: Połowa nastolatków doświadcza przemocy, co szósty się okalecza
Obrażenia po karach cielesnych widać gołym okiem – cierpienia emocjonalne zauważyć już trudniej. Ale to też jest możliwe! Nocne moczenie jest nie do wykrycia przez wychowawczynię w szkole, ale ból głowy lub brzucha już tak. Niejedna rodzina objęta jest nadzorem pracowników socjalnych – pytanie tylko, czy oprócz sprawdzenia, co jest w lodówce i czy kupiono węgiel do palenia w piecu, taki pracownik podczas wizytacji obejrzy również dziecko: jak wygląda, jak się zachowuje?
Praca policji koncentruje się na najbardziej drastycznych przypadkach. Samookaleczenia dzieci, próby samobójcze (najmłodszy samobójca miał w Polsce 5 lat!) to również sygnały świadczące o krzywdzie, która dzieje się tuż za progiem, często celowo niezauważana przez sąsiadów. W idealnej sytuacji powinna przyjść pomoc ze strony psychologów i psychiatrów dziecięcych, ale przy obecnej zapaści tej dziedziny i brakach fachowego personelu trudno liczyć na szybkie interwencje. – Dlatego wszyscy musimy mieć większą wrażliwość, ale też odwagę do działania – zachęca Mirosława Kątna.
Czytaj także: Premier wycofuje się z ustawy „jeden raz to nie przemoc”, ale problem zostaje
Trauma z dzieciństwa jest jak nieusuwalny tatuaż
Kampania „Nie pozwól, aby narodziły się w nim demony” ma na celu profilaktykę i edukację w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach. Edukację tych, którzy sami edukują, a więc nie tylko nas, dorosłych, którzy powinni zawsze reagować zaniepokojeni sytuacją za ścianą, ale też nauczycieli spędzających z dziećmi większość czasu. – Mamy przygotowane ulotki i materiały informacyjne, jak pomóc dzieciom doświadczającym przemocy i jak je zauważyć – mówi Aleksandra Ejsmont z Komitetu Ochrony Praw Dziecka.
Powinny one trafić do wszystkich szkół, aby pedagodzy – w wielu wypadkach dobrze przygotowani do przeciwdziałania zjawisku przemocy wobec najmłodszych – jeszcze raz przeanalizowali zachowania uczniów pod kątem tej części ich życia, o której w szkole nie chcą mówić. Na razie jednak, dzięki wsparciu Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, kampania realizowana będzie tylko w woj. mazowieckim. – Nic nie stoi na przeszkodzie, aby dyrektorzy szkół spoza Mazowsza zgłosili się do nas po te materiały – podkreśla Mirosława Kątna, dodając, że KOPD nie zamierza pytać kuratorów oświaty o zgodę na przekazywanie publikacji i ulotek związanych z kampanią.
Czytaj także: Jak pomagać ofiarom przemocy domowej
Niestety Ministerstwo Edukacji Narodowej i niektórzy kuratorzy oświaty oraz obecny Rzecznik Praw Dziecka przyjęli nadzwyczaj bierną postawę w propagowaniu wiedzy na temat przeciwdziałania przemocy domowej. – Bardzo mnie to dziwi – mówi Elżbieta Bogucka, zastępca dyrektora ds. społecznych Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej. – Teraz to częsta narracja, że w polskich rodzinach nie ma żadnej przemocy. A my widzimy w terenie, że problem jest ogromny. I trzeba położyć temu kres.
Eksperci podkreślają, że rodziny, w których występują konflikty (nie muszą to być wcale tzw. środowiska patologiczne!), należy wspierać w taki sposób, by nie dochodziło do eskalacji, a w konsekwencji przekształcania konfliktu w przemoc. Zwiększenie naszej sąsiedzkiej uważności może problem ujawnić, a w efekcie przyspieszyć odnalezienie pomocy. – Bo tu właśnie o uświadomienie konsekwencji nam chodzi – dodaje Aleksandra Ejsmont. Rozpoznać objawy krzywdzenia dziecka powinien nauczyć się każdy (więcej na stronie KOPD).