Stres chroniczny pojawia się, gdy człowiek nawykowo, automatycznie ocenia różne zdarzenia jako zagrożenie. Fizjologiczna reakcja na stres jest niespecyficzna: nasz organizm podobnie reaguje, gdy jest zagrożone nasze życie i gdy ucieknie nam autobus lub gdy stoimy w korku.
Sygnałem, że przeżywamy taki nieuświadomiony chroniczny stres, mogą być dolegliwości fizyczne:
• napięcie mięśni,
• kłopoty gastryczne,
• częstsza zapadalność na infekcje,
• dolegliwości sercowo-naczyniowe,
• zmiany skórne.
O przeżywaniu stresu mogą też świadczyć zmiany w naszych zachowaniach, odczuciach i sposobie myślenia. Mogą one być efektem także innych czynników, zatem nie należy patrzeć na pojedyncze objawy, ale raczej na ich współwystępowanie:
• zwiększenie spożycia alkoholu,
• sięganie po narkotyki lub środki uspokajające,
• rzucanie się w wir działania,
• trudności w zasypianiu,
• rozluźnienie więzi rodzinnych, przyjacielskich,
• narastanie sytuacji konfliktowych,
• ucieczka w łatwe przyjemności (np. nadmierne oglądanie telewizji),
• gwałtowne reakcje na zwyczajne sytuacje,
• poczucie, że ciągle należy się śpieszyć i z kimś rywalizować,
• zamartwianie się,
• trudności w skupieniu i podejmowaniu decyzji,
• napady paniki i niepokoju, wrogie myślenie o innych.
Na czym polega radzenie sobie ze stresem?
Poradzić sobie ze stresem można stosując:
• Strategie emocjonalne, czyli obniżanie poziomu napięcia, który jest efektem zinterpretowania danej sytuacji jako stresowej. Może to być koncentrowanie się na swoich przeżyciach, zwierzanie się z problemów, podejmowanie zastępczych działań (np. robienie zakupów).
• Strategie zadaniowe, czyli usuwanie przyczyn stresu poprzez analizę przyczyn danej sytuacji, próbę jej zmiany, planowanie działań.
Trudno jest wyrokować, które strategie są bardziej efektywne. W dużej mierze zależy to od sytuacji i możliwości wpływania na nią. Na przykład stosowanie wyłącznie strategii zadaniowej w sytuacji, gdy nie da się usunąć przyczyny stresu, często przynosi więcej szkód niż pożytku.
Obronić nas przed stresem mogą poczynione zawczasu inwestycje:
• w przyjaźń i dobre relacje z bliskimi i współpracownikami (patrz: wsparcie społeczne opisane w artykule);
• w zdrowie i kondycję fizyczną (chodzi o wzmocnienie systemu odpornościowego organizmu, by był mniej podatny na negatywne oddziaływanie stresu);
• we własne kompetencje i umiejętności (co pozwala łatwiej dostosować się do zmieniających się wymagań i nowych wyzwań). Można zatem rozejrzeć się za warsztatami antystresowymi prowadzonymi przez ośrodki szkoleniowe i terapeutyczne. Uczestnicy dowiadują się na nich, czym jest stres, diagnozują przyczyny i skutki własnego stresu. Takie warsztaty uczą:
• ćwiczeń relaksacyjnych,
• planowania zmiany zachowania,
• porzucenia nawykowych interpretacji zdarzeń,
• umiejętności dystansowania się.
Nawet jednak profesjonalnie prowadzone zajęcia nie dostarczają cudownego środka na stres. Każdy musi odkryć, sporządzić i zażyć własne lekarstwo.
Stres a praca
Stres, którego źródłem może być praca lub trudności w pogodzeniu obowiązków zawodowych i rodzinnych – zmienia nasz stosunek do pracy i do wykonywanego zawodu. Negatywne postawy wobec pracy często przynoszą firmie wymierne straty materialne. Szacuje się, że koszty związane z efektami stresu w pracy sięgają w UE ok. 20 mld euro rocznie. Wiele firm – niestety częściej w krajach zachodnich niż w Polsce – wprowadza programy zarządzania stresem. Wyniki badań wskazują, że rzeczywiście są one skuteczne.
Każdy program jest szyty na miarę. Nie ma tu uniwersalnych rozwiązań. Ważne jest, aby na początku dobrze zdiagnozować sytuację: określić podstawowe źródła stresu, określić obszary organizacji szczególnie narażone na stres oraz zasoby, które można wykorzystać do walki ze stresem. Etap diagnozy prowadzony jest zazwyczaj przy współpracy zewnętrznych konsultantów: psychologów, specjalistów od zarządzania organizacją.
Treść programu jest ustalana w konsultacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, w tym przyszłymi uczestnikami programu. Taki współudział w tworzeniu programu skutkuje większą motywacją do uczestniczenia w nim. Najczęściej w polskich warunkach program zarządzania stresem sprowadza się do serii szkoleń lub warsztatów, które mają dostarczyć umiejętności społecznych i zawodowych do walki ze stresem. Programy antystresowe mogą dotyczyć także wprowadzania zmian organizacyjnych, dotyczących podziału zadań, wynagradzania, swobody dysponowania czasem, ścieżek awansu.
Wprowadzenie takiego programu wymaga jednak odrzucenia stereotypowego myślenia o stresie – np. że w obecnym świecie i nowoczesnej organizacji jest on nieunikniony albo że stres jest problemem pracownika, a nie firmy.
Roman Cieślak