Co dalej z Rosją, co z Ukrainą, co z nami?

Plan wisiał na ścianie. Serhij Paszynski, były szef administracji prezydenta Ukrainy, twierdził w wywiadzie dla „Ukraińskiej Prawdy”, że już w maju 2013 r. na Kremlu gotowa była mapa okrojonej Ukrainy. O mapie tej administracja prezydenta miała się dowiedzieć od „przywódców sąsiednich krajów” (ukraińska prasa spekuluje, że chodzić mogło o Alaksandra Łukaszenkę). Plany Rosji wobec Ukrainy były, według Paszynskiego, dwa. Plan „light” polegać miał na zajęciu Krymu. Miał on zostać przeprowadzony niezależnie od tego, kto i z jakim nastawieniem rządziłby Kijowem. Jeśli więc Paszynski mówi prawdę, znaczyłoby to, że operacja na Krymie była nie do uniknięcia. Plan B polegał na oderwaniu od Ukrainy „Noworosji” – od Doniecka po Naddniestrze, i miał zostać wcielony w życie, gdy Ukraina zacznie się Rosji stawiać. Po zwycięstwie Majdanu Rosja zaczęła realizować oba plany. Projekt Krym wypalił i – choć są problemy – jakoś funkcjonuje. Projekt Noworosja, póki co, to kompletny niewypał. Nie wiadomo, czy Moskwa zrezygnowała z jego dalszej realizacji. Nie wiadomo, co będzie z rozpadającymi się w oczach „republikami ludowymi” wokół Doniecka i Ługańska: czy zostaną rozmontowane i włączone w państwowy obieg któregoś z sąsiadów, czy na przykład będą coraz bardziej się wyludniać, aż w końcu staną się rodzajem postapokaliptycznych Dzikich Pól, gdzie wśród niszczejącego poradzieckiego betonu koczować będą coraz bardziej dziczejący bojownicy. Czy – co również nadal jest prawdopodobne – Rosja planuje desperacką kontynuację planu B, a w takim przypadku nie bez podstaw byłyby obawy, że takie miasta jak Dniepropietrowsk, Zaporoże, Odessa czy Charków nadal są zagrożone. Trudno powiedzieć, czy Paszynski (albo Łukaszenka, jeśli to faktycznie był on) mówi prawdę i czy taka mapa naprawdę na Kremlu wisiała. Obserwatorzy nie są nawet zgodni, czy Putin, zajmując Krym i wspierając powstanie w Donbasie, przeprowadził od dawna już szczegółowo zaplanowaną akcję. Czy też zadziałał tylko dlatego, że po zwycięstwie „faszystów” na Majdanie nie mógł nie zadziałać i – nolens volens – zaczął realizować generalne założenia rosyjskiej strategii odzyskiwania wpływów na terenie „bliskiej zagranicy”. Sprawność przeprowadzenia akcji na Krymie sugerowałaby pierwszą opcję. Kompletna prawie porażka w Donbasie – drugą. Jedno jest pewne: nic, co dzieje się obecnie na Ukrainie, nie powinno być zaskoczeniem, bo o scenariuszach tych mówiło się w Rosji od ćwierć wieku. Rzecz w tym, że nikt na Zachodzie nie wierzył, że to wszystko się naprawdę wydarzy, bo scenariusze te były po prostu – z zachodniego punktu widzenia – zbyt odjechane. A gdy Angela Merkel na wiosnę 2014 r. odkryła, że Putin „żyje w innej rzeczywistości”, było za późno. I choć już Samuel Huntington ostrzegał w „Zderzeniu cywilizacji”, że Zachód z łatwością porozumieć się mógł z racjonalnie rozumującym radzieckim komunistą, ale dogadanie się z rosyjskim nacjonalistycznym mistykiem będzie niemożliwe, to nikomu nie przyszło do głowy, że Kreml naprawdę wybierze się w tę nacjonalno-mistyczną daleką podróż. Świat musi się ukorzyć. Wszystko zaczęło się, zanim jeszcze ze szczętem upadł Związek Radziecki. Ryszard Kapuściński opisywał w „Imperium” natchnione przedstawienie widziane w Irkucku, w którym za wszystkie rosyjskie nieszczęścia, w tym alkoholizm i stalinizm, obwiniano zachodnio-masońsko-syjonistyczny spisek, wzywano zły świat do padnięcia na kolana i proszenia Rosji o przebaczenie, i zapowiadano odrodzenie wielkiej, silnej duchem Moskwy. Kapuściński wyszedł z przedstawienia przerażony, mamrocząc „Boże, pomieszałeś im rozum”. Nie wiedział, że to tylko przygrywka do tego, co się ma wydarzyć. Aleksander Dugin, „ulubiony filozof” Putina, który na Zachodzie robi obecnie za największego szatana rosyjskiego obłędu, właśnie się wtedy rozgrzewał, zaczytując w Nikołaju Danilewskim i Halfordzie Mackinderze, i rozkręcał działalność organizacji Pamiat’. Dugin mówi mniej więcej to samo, co przeraziło Kapuścińskiego w Irkucku, a do tego opisuje konflikt eurazjatyckiej kultury Lądu, tradycjonalistycznej aż po totalitaryzm, i atlantyckiej kultury Morza, liberalnej aż po zepsucie. Jego geopolityczne idee naprawdę mają spory wpływ na rosyjskie elity. „Podstawy geopolityki” Dugina wykładane są w rosyjskich szkołach wojskowych, a sam Dugin długo był doradcą Putina. Mocno zresztą angażuje się w Projekt Noworosji. Ukraiński pisarz Jurij Andruchowycz również opisywał rozkręcający się w upadającej Radziecji mistyczny rosyjski obłęd. A jeśli... chodzi o Ukrainę, to od samego początku była ona jednym z największych problemów rosyjskich mocarstwowców, którzy nigdy nie pogodzili się z jej utratą. „Nasze kraje podobne są do siebie jak dwie butelki mineralnej – mówi w dowcipie Rosjanin do Ukraińca – tylko że jedna bez gazu”. Ukraina nie ptica. 1 grudnia 1991 r. odbyło się na Ukrainie referendum, w którym ponad 90 proc. jej mieszkańców opowiedziało się za niepodległością. Moskwa co prawda uznała ukraińską państwowość, ale Rosjanie nie traktowali „Chachłów” serio: w Rosji powszechnie uważano ukraińską kulturę za chłopski, regionalny wariant wysokiej kultury rosyjskiej, a ukraińską historię – za część historii Rosji. Było w tym rosyjskim podejściu do niepodległej Ukrainy coś, co przypominało stosunek przedwojennej Polski do niepodległej Litwy: pobłażliwość i niedowierzanie, bo oto członek wspólnej rodziny nagle – ni stąd, ni zowąd – trzaska drzwiami, zrywa stosunki i chce iść w swoją stronę. Moskwa odegrała co prawda przedstawienie pod tytułem „Nawiązujemy stosunki dyplomatyczne z niepodległą Ukrainą”, ale z palcami skrzyżowanymi za plecami. Z otoczenia Borysa Jelcyna wysyłano na Zachód sugestie, żeby nie spieszyć się z otwieraniem na Ukrainie ambasad, bo niedługo i tak trzeba je będzie przerabiać na konsulaty. Na Kremlu snuto plany, które niespecjalnie różniły się od tego, który realizowany jest właśnie teraz. Rosja nigdy ich przed światem nie ukrywała, tylko świat – najnormalniej w świecie – nie brał ich na serio, bo mało komu przychodziło do głowy, że Rosja rzuci na szalę wszystko – tak długo budowaną jako taką wiarygodność gospodarczą i polityczną, stabilizację wewnętrzną, przyszłość własnej klasy średniej – w imię imperialnej obsesji. A plan rozebrania Ukrainy przewijał się przez rosyjską debatę publiczną od czasu jej pójścia na swoje. Wiktor Militariew na przykład, znany rosyjski politolog i publicysta, głosił, że jeśli już Kijów zdecydował się oderwać od Moskwy, to jedynym sposobem utrzymania z nim „dobrosąsiedzkich relacji” jest odebranie Ukraińcom wschodniej części kraju. Już w połowie lat 90. „The New York Times” pisał, że „strategią rosyjskiego wojska i KGB” jest „wzbudzenie niepokojów społecznych, najpierw na Krymie”, a następnie rozszerzenie akcji na rosyjskojęzyczne regiony Ukrainy. Również Aleksander Dugin w podobny sposób widział rozwój sytuacji, gdyby Ukrainie zachciało się zbyt blisko jednoczyć z NATO. Według Dugina należało zainicjować ludową rewoltę w rosyjskojęzycznej części Ukrainy, wesprzeć ją, a następnie włączyć te tereny do Rosji. Tylko że obecnie Dugina czyta się bez specjalnego zdziwienia, a przed Majdanem wydawał się bredzącym jurodiwym. Żyrinowski oddaje Lwów. Głośnym echem w Polsce odbiła się złożona Warszawie w marcu zeszłego roku deklaracja posła Władimira Żyrinowskiego, który zaproponował Polakom i Rumunom rozbiór Ukrainy. Ten jego głos nie był jednak niczym nowym: Żyrinowski już w 1994 r. opracował własną, autorską mapę Europy, którą rozesłał znajomym dyplomatom. Już wtedy Ukraina była na tej mapie podzielona: Polsce miałaby się dostać Galicja ze Lwowem, resztę miałaby wziąć Moskwa. Do Rosji miałyby również wejść kraje bałtyckie (poza Tallinem, który miał się stać czymś w rodzaju Liechtensteinu), Białoruś, a także niczego się niespodziewająca Słowacja. Taka powiększona Rosja miałaby, wraz z Niemcami, współrządzić Europą. Niemców bowiem Żyrinowski, jak i wielu Rosjan, traktuje jako naturalnych sojuszników; rosyjskie Hassliebe wobec Niemców łączy w sobie żal za hitlerowską pogardę ze sporym podziwem. „Niemcy zaprzepaścili swoją szansę podczas wojny. Trzeba było razem z nami walczyć przeciwko Anglii, obrócić pakt Ribbentrop-Mołotow na Zachód, a wtedy Hitler-Stalin forever” – mówił Aleksander Dugin w słynnym wywiadzie udzielonym „Frondzie” w 1998 r. „Dziś, zamiast po angielsku, wszędzie by mówiono po rosyjsku i niemiecku. Niemcy nie poszli na to i przegrali. Teraz panuje tam okupacja amerykańska i taki zamordyzm, że nawet ust nie można otworzyć”. Zresztą wobec Berlina Żyrinowski też miał na swojej mapie gest: Berlin miałby zapanować nie tylko nad polskimi ziemiami zachodnimi, Austrią, Czechami i Słowenią, ale i nad Kaliningradem, którego się rosyjski polityk wielkodusznie zrzekał. Żyrinowski, owszem, zawsze uchodził za ekscentryka, a jego hojne rozdawanie wyobrażonym sojusznikom zdrowych kawałów Europy przypominało darowanie Szwedom Inflantów przez Zagłobę, ale jego pohukiwania nie wywodzą się z kosmosu, to coś, co na głębokim dnie narodowej rosyjskiej duszy gra. Ukraina nie jest państwem, George. Pomarańczowa rewolucja, która skierowała Ukrainę na zachód, podniosła Rosji ciśnienie i wzmogła chęć dzielenia Ukrainy. Konstantin Zatulin, rosyjski polityk i publicysta, dwukrotnie notabene ogłoszony na Ukrainie persona non grata, pisał, że cała ta niepodległa Ukraina jest tworem sztucznym: nikt, poza garstką nacjonalistów, nigdy o niej nie marzył. Gdy ZSRR się rozpadł, a Ukraina została sama ze swoją niepodległością, okazało się, że nie ma na siebie żadnego pomysłu. Toteż bazę ideologiczną „pożyczono od zachodnioukraińskich secesjonistów” i zaczęto wmuszać tę wizję państwa wschodowi Ukrainy, od lat związanemu o wiele mocniej z Rosją niż ze Lwowem. Narracja ta, według Kazulina, okazała się dla Wschodu kompletnie niestrawna. Ergo – pisał – należy przestać udawać, że Ukraina jest jednolitym krajem, a jej wschodnie regiony i Krym powinny się związać z Rosją. – Ukraina nie jest nawet państwem, George – mówił prezydent Putin do prezydenta Busha w 2008 r., gdy na szczycie NATO w Bukareszcie zastanawiano się, czy włączyć Ukrainę i Gruzję do programu MAP, określającego plan działań przygotowujących te państwa do członkostwa w NATO. Ani Ukraina, ani Gruzja MAP nie dostały. A w sierpniu tego samego roku Rosja Gruzję zaatakowała. Po Majdanie, zajęciu przez Rosję Krymu i powstaniu w „Noworosji” okazało się jednak, że siła oddziaływania Rosji jest o wiele mniejsza, niż zakładano, spójność Ukrainy natomiast – o wiele większa. Zaskoczeni Rosjanie odkrywali, że walczący z nimi ukraińscy żołnierze bardzo często są rosyjskojęzyczni. Putin doprowadził co prawda do częściowego rozpadu Ukrainy, ale i do raptownego przyspieszenia procesów narodotwórczych. Żółto-błękitna eksplozja. Dziś Ukraina przeżywa patriotyczny renesans, ukraińskość eksplodowała nawet na wschodzie, manifestując się nie tylko w przystrajaniu na żółto-błękitno czego się tylko da, ale w bardzo konkretnych działaniach: społecznych zrzutkach na ekwipowanie żołnierzy na front, dostarczania im pomocy itd. Jak to wszystko możliwe w podzielonym państwie, które tylko cudem miało trzymać się kupy? Mykoła Riabczuk, autor słynnej książki o „Dwóch Ukrainach”, w której pisał o żyjących na Ukrainie „aborygenach”, będących „tytułowym narodem”, i potomkach kolonistów – „kreolach”, twierdzi, że różne Ukrainy, faktycznie, istniały, ale tak naprawdę tego wschodniego wektora, ciągnącego Ukrainę do Rosji, nigdy nie było. – Gdy pisałem o dwóch Ukrainach, pisałem o dwóch projektach, a nie dwóch narodach – tłumaczy. – Na wschodzie ludzie też mają tożsamość ukraińską, choć w inny sposób rozumianą. Wszyscy uważają Ukrainę, a nie Rosję, za swój kraj. Są pewne rzeczy fundamentalne, które nie są kwestionowane, jak na przykład spuścizna Rusi Kijowskiej czy kozactwa. Inwazja Rosji przywróciła Ukrainę do 1991 r., przyspieszyła proces nation building. Ale ten proukraiński entuzjazm i ogólnoukraińskie zjednoczenie to tylko jedna strona medalu. – Wystarczy spojrzeć na wyniki ostatnich wyborów