Kim są Czeczeni z dworca Brześć

Na ulicach białoruskiego Brześcia uchodźców nie widać. A raczej na ulicy, bo brzeskie życie rozciąga się głównie wzdłuż Sowieckiej. To schludny, pełen sklepików i restauracji deptak: kamieniczki typowe dla carskiej prowincji, socrealizm, ale i nowe, szklane gargamele. Za dnia Sowiecka tętni życiem i obraca gotówką zarobioną na przygranicznym handlu, wieczorem zamiera, jeśli nie liczyć kilku modnych burgerowni. – Mieszkańcy są przyzwyczajeni do obecności uchodźców – mówi Sława, lokalny aktywista. – Po upadku ZSRR Brześć stał się dla Czeczenów bramą do Europy. Tędy uciekali od wojen, tędy uciekają i od reżimu Ramzana Kadyrowa. Różnica polega na tym, że wcześniej od prawie wszystkich przyjmowano wnioski o status uchodźcy i wpuszczano ich do Polski. Dziś udaje się to jednej, góra dwóm rodzinom dziennie. Pozostali wracają do Brześcia, nazajutrz znowu próbują. Na Sowiecką nie zaglądają: wynajmują pokoje i mieszkania w skromniejszych częściach miasta. Wygląda to tak, jakby między uchodźcami a białoruską milicją zawiązała się niepisana umowa: my nie rzucamy się w oczy, wy nie robicie nam problemów. Wyjątkiem jest dworzec kolejowy: to tam nocują rodziny, którym skończyły się już oszczędności. Kobiety z dworca Brześć O godz. 14 na dworzec schodzą się tłumy, które nie wybrały się dziś na „popytkę” (ros. próbę). Łososiowa, wysadzana kolumnami poczekalnia huczy od plotek. Pociąg powrotny z Terespola wjechał na peron i już wiadomo, komu się powiodło. – Wpuścili babuszkę! – krzyczy Madina, energiczna 50-latka, wpatrując się w ekran smartfona w nadziei na pierwsze wiadomości z Europy. Babuszka cieszy się wśród uchodźczyń wyjątkową estymą. To kobieta pod osiemdziesiątkę, porusza się o kulach. Ostatnie dwa tygodnie mieszkała na dworcu, choć drzwi wynajmowanych przez Czeczenów mieszkań były dla niej otwarte. – Nikt nie przeżył tyle co ona – mówi Madina. – Podczas wojny straciła całą rodzinę, a potem było tylko gorzej. Bezpieka zaczęła się rozliczać z separatystami. Najpierw zabili jej wnuka, inwalidę, który stracił na minie obie nogi. Potem zabrali wnuczkę z mężem oskarżonym o terroryzm. Razili go prądem, bili, ale wciąż milczał. Na oczach Aizy, wnuczki, wbili mu nóż w brzuch i wcisnęli jej głowę w rozdarty żołądek męża. Kiedy się okazało, że dziewczyna nic nie wie, wyrzucili ją za drzwi. Aiza opasała się granatami i ruszyła za majorem Gadżijewem. Zdążył tylko powiedzieć, że nie ma czasu z nią rozmawiać. Miała 18 lat. Kobiety w milczeniu kiwają głowami. Niektóre ocierają łzy, choć słyszały tę historię już wiele razy. – Dzień później spalili babuszce dom rodzinny, a przy okazji wszystkie domy dookoła – kontynuuje Madina. – Aresztowali kilkadziesiąt osób, większość przepadła. W tym roku babuszka straciła ostatnich bliskich. Wzięła swoje kule i uciekła. Do Polski wjechała za 20. razem. Tej wnuczce było Aiza Gazujewa, zobacz sobie w internecie. Sama Madina coraz rzadziej jeździ na „popytki”, kończą jej się pieniądze na bilety. Na przejściu w Terespolu była już 40 razy. Śpi na dworcu. Dozorczyni pozwala spać tylko na siedząco, ale poza tym jest całkiem miła. Nocami dużo z babuszką rozmawiały. Madina też w życiu oberwała za grzechy krewnych. Podczas wojny uciekła do rodziny w Inguszetii, a kiedy ci wyjechali do Europy, postanowiła odzyskać swój czeczeński dom. – Okazało się, że ktoś w nim już mieszka – opowiada Madina. – Ktoś, kto w przeciwieństwie do mojego zmarłego męża walczył po stronie Rosji. Złożyłam zeznania na policji. Kilka dni później dwóch mężczyzn zgarnęło mnie z przystanku autobusowego do samochodu. Wywieźli mnie za miasto, wrzucili do rowu i zaczęli grozić, że mnie zabiją, jeśli nie wycofam zeznań. Kiedy odjechali, spędziłam dwa dni w lesie. Potem poszłam prosto na pociąg. Z ludźmi Kadyrowa nie wygra nikt, a już na pewno nie samotna kobieta. Ale Madina nie wygląda na bezsilną. Jako jedna z nielicznych nie nosi chusty i wyraźnie zarządza damskim kątem w poczekalni. Wspiera dobrym słowem samotne kobiety, bo „Bóg wie, co one przeszły w swoich domach”. Na szczęście z Warszawy przyjeżdża Marina (patrz też art. „Czary Mariny”, POLITYKA 51/16) i zajmuje się dziećmi, uczy je języków i piosenek. Dzięki temu kobiety znajdują na dworcu trochę wytchnienia. Mężczyźni obserwują to wszystko z ławek po drugiej stronie poczekalni. Bawią się swoimi smartfonami i patrzą na poruszenie w damskim kącie z zazdrością, łażą tam na pogawędkę. Niektórzy wychodzą do miasta, na dyskotekę, ale z tego – jak sądzą inni – są same problemy. Kobietom na dyskotekę chodzić nie wypada. Tak, wiedzą, że w Europie jest inaczej. – Ale tutaj lepiej, żeby nikt się za bardzo nie wychylał z dworca, czy to kobieta, czy mężczyzna – mówi Timur. – Po co chlapać językiem? Nigdy nie wiadomo, z kim rozmawiasz. Zresztą na dworcu też nie wiadomo, ale ludzie w nieszczęściu nabierają do siebie zaufania. Głównym tematem rozmów w męskim kącie są grasujący po Brześciu kadyrowcy, bezpieka Ramzana Kadyrowa, szefa Republiki Czeczeńskiej. Mają grozić uciekinierom. Nikt nikogo za rękę nie złapał, ale aktywiści przyznają, że smutnych panów zadających dziwne pytania w Brześciu nie brakuje. Mężczyźni boją się, że mogą się na nich natknąć nawet w Europie. – Mają na celowniku ludzi, którzy odmówili współpracy z klanami bliskimi władzy. Ale i takich jak ja – obawia się Timur. – Parę miesięcy temu dostałem wezwanie do wojska. Nie chcę walczyć, pół mojej rodziny zginęło na wojnie. Ale kiedy próbowałem odmówić, usłyszałem, że jedyny wybór, jaki mam, to Ukraina lub Syria. Wewnętrzna zagranica W centrum Groznego nie widać już śladów wojny. To chyba najlepiej wyglądające centrum miasta na całym Kaukazie Północnym: z czystymi, równymi ulicami i odnowionymi fasadami. Przy centralnej alei Władimira Putina są eleganckie restauracje, fast foody i barber shop. W oddali jeden z największych meczetów w Rosji i drapacze chmur. Ciężko uwierzyć, że kilkanaście lat temu miasto leżało w gruzach. Czeczenia, z której wyjechali ci zgromadzeni na dworcu w Brześciu, różni się od tej, którą po upadku ZSRR zniszczyły dwie wojny separatystów z rosyjskimi wojskami federalnymi. Zbrojny konflikt w Czeczenii udało się zakończyć, a w ciągu ostatnich dwóch lat dochodziło tylko do pojedynczych walk. Podziemie zostało rozbite, a wielu islamistycznych radykałów wyjechało na wojnę w Syrii. Republiką od 10 lat rządzi Ramzan Kadyrow. Obdarzony zaufaniem przez Moskwę, korzysta z zasad paktu, który z Putinem zawarł jeszcze jego ojciec: wolna ręka w Czeczenii w zamian za zdławienie rebelii, odbudowę oraz lojalność wobec Kremla. W tych szklarnianych warunkach w niewielkiej republice (na terytorium mniejszym od województwa podkarpackiego żyje 1,4 mln ludzi) Kadyrow zbudował swój osobisty reżim, za nic mający prawa człowieka, a nawet prawo Federacji Rosyjskiej. – Przyjeżdżając do Groznego, mam poczucie, że znalazłem się w Związku Radzieckim w 1937 r. – mówi Igor Orłow z broniącej praw człowieka organizacji Memoriał. Czeczenią zajmuje się od ponad 20 lat. – Z jednej strony budownictwo, entuzjazm, publiczne poparcie dla Kadyrowa. A z drugiej – strach przed rozmowami, represje, zabójstwa i zniknięcia. Ten strach czuć w Groznym. – Ludzie są zmęczeni i przestraszeni. Sytuacja jest teraz tak napięta, że lepiej nic nie mówić – tłumaczy młody mieszkaniec miasta. O Kadyrowie mówi tylko „on”, „głowa republiki” albo „prezydent”. Nazwisko nie pada ani razu. Wspomina o publicznych poniżeniach, które w ciągu ostatniego półtora roku spotykały tych, którzy odważyli się mówić o korupcji, złej sytuacji socjalnej lub rozrzutności Kadyrowa. W telewizji lub internecie byli zmuszani przepraszać „głowę republiki” i odwoływać swoje słowa. Publiczne potępienia przeprowadzano także w ich wioskach. Ale konsekwencje mogą być też gorsze. Ramazan Dżalaldinow, który w internecie poskarżył się na korupcję w swojej wsi, musiał uciekać z Czeczenii, kadyrowcy pobili jego żonę i córkę oraz spalili dom. W konserwatywnej Czeczenii honor i więzi rodzinne odgrywają olbrzymią rolę, więc publiczne poniżenie okrywa anatemą nie tylko krytyków, ale także ich rodziny. A stosowana przez władze odpowiedzialność zbiorowa to spuścizna czasów operacji antyterrorystycznej, gdy palono domy rodzin bojowników. – Jeśli chcesz po cichu żyć, założyć rodzinę i paść owce, wszystko będzie w porządku – ironizuje Dżohar, właściciel małego biznesu. – Ale spróbuj publicznie powiedzieć coś złego o sytuacji w republice, o Kadyrowie albo Putinie – dodaje. Za złą brodę W atmosferze strachu do opinii publicznej przebija się tylko część informacji o działaniach kadyrowców. Pod koniec 2015 r. – w tym samym czasie, gdy w Brześciu wzrosła liczba czeczeńskich uchodźców – Memoriał odnotował zwiększenie liczby nielegalnych zatrzymań: służby zabierały mężczyzn oskarżanych o popieranie „antyczeczeńskiego” salafizmu – ortodoksyjnego, purytańskiego nurtu islamu. Jednym z kryteriów przy zatrzymaniu był wygląd: broda bez wąsów lub podwinięte nogawki spodni, uznawane za ich symbole. Tymczasem dla wielu młodych ludzi salafizm staje się sposobem wyrażenia sprzeciwu wobec reżimu. Zatrzymania bez decyzji sądu mogą się ciągnąć nawet kilka tygodni. W obawie przed konsekwencjami rodziny próbują się dowiedzieć o losie bliskich nieoficjalnymi kanałami. Ale nie wszyscy wracają. Zatrzymanego przed rokiem przez policję Chizira Jeżyjewa, wykładowcę groznieńskiego uniwersytetu, znaleziono martwego dwa tygodnie później. Według ustaleń Human Rights Watch powodem zatrzymania była krytyka Kadyrowa w internecie. Nie ma oficjalnych dokumentów związanych z jego zatrzymaniem, a rodzina nie domagała się wszczęcia śledztwa w sprawie jego śmierci. To problem znany obrońcom praw człowiek