Jeśli chodzi o twarde fakty, to gdy na najwyższym szczeblu sowieckiej władzy zapadała decyzja o wymordowaniu przez NKWD polskich jeńców wojennych (1940 r.), sprawa wschodnich ziem Rzeczpospolitej, okupowanej przez Trzecią Rzeszę i ZSRR, nie była przedmiotem rozważań; okupanci po prostu nie przewidywali odrodzenia RP, tego – według ich zgodnej opinii – bękarta traktatu wersalskiego. Sytuacja zmieniła się, gdy Związek Sowiecki w wojnie z Hitlerem został sojusznikiem zachodnich demokracji (a zatem i II RP): powojenne losy i kształt terytorialny Polski (i innych podbitych państw) stały się istotnym elementem projektowanego przez aliantów powojennego porządku świata.
Z tej perspektywy mord katyński można uznać za wykład stosunku Stalina do Polaków i Polski i – w sferze symbolicznej – za zapowiedź śmierci Kresów RP przez ich zaanektowanie. Bo to nie był przypadek. Mordowi jeńców wojennych i cywilnych więźniów towarzyszyły deportacje Polaków z terenów RP zajętych 17 września 1939 r. przez Armię Czerwoną. Jeszcze wcześniej, w latach 1937–38, opisanej szeroko przez historyków tzw. wielkiej czystce w aparacie partyjnym, państwowym, wojskowym i gospodarczym bolszewików towarzyszyły mniej znane czystki etniczne, skierowane przeciw różnym narodom zamieszkującym ówczesny Związek Sowiecki, w pierwszym rzędzie przeciwko Polakom i Niemcom. Nie zostali potraktowani jako wróg klasowy, ale jako wrogie narodowości. Przygrywką do tego były – jeszcze wcześniej, w połowie lat 30. – mordy na Polakach w tzw. Marchlewszczyźnie i Dzierżowszczyźnie, jak potocznie określano tzw. polskie rejony narodowe, eksperymentalne, autonomiczne jednostki administracyjne utworzone w Ukraińskiej SRR (1925 r.