Dorota Chałubińska: – Czy człowiek ciężko chory, zwłaszcza gdy wie, że niedługo może umrzeć, myśli jeszcze o seksie? Mariola Kosowicz: – Kilka lat temu w szpitalu spotkałam młode małżeństwo. Mężczyzna umierał. Leżał w izolatce. Pamiętam dzień, kiedy przyszła do mnie jego żona i trochę zmieszana powiedziała, że jej umierający mąż prosi, aby przytuliła się do niego swoim nagim ciałem. Zapytała, czy ona może zdjąć bluzkę i wtulić się w męża. Czułam, jak bardzo była wzruszona i niepewna, co mogę sobie pomyśleć. Sama byłam bardzo wzruszona i nie widziałam w tym nic niestosownego. Uprzedziłam pielęgniarki i lekarkę. Wszyscy odnieśli się do tego z ogromnym zrozumieniem, z wyjątkiem jednej pielęgniarki, która uważała to za perwersję. Nie było w tym żadnej perwersji. Młoda kobieta ostatni raz przytuliła się do męża i może to było coś najpiękniejszego, co mogła dla siebie i dla niego w tamtym czasie zrobić. Następnego dnia zmarł. Była z nim do samego końca. Leżał, trzymając swoją głowę na jej łonie. Ona go głaskała po tej głowie, mówiła, że da sobie radę. Wszyscy płakaliśmy. Niezwykłe. Odważne. Problem leży w nas, zdrowych. Wymyśliliśmy sobie, że seksualność jest OK do jakiegoś wieku, że chorzy nie to mają w głowie. Bardzo się mylimy. Potrzeba bliskości, cielesności, miłości psychicznej w połączeniu z fizyczną jest czymś naturalnym i nie ma tu limitu czasu ani zdrowia.   Powrót W głośnym komediodramacie francuskim „Nietykalni” obserwujemy człowieka przykutego do wózka inwalidzkiego, który – wyciągnięty z życiowego marazmu – zaczyna budzić w sobie skrywane pragnienia. Odkrywa, że poprzez pieszczoty uszu może doświadczać podniecenia i z radością z tego korzysta. Tak to właśnie bywa po operacjach onkologicznych, mastektomii, amputacji prącia czy utracie pochwy?   W konsekwencji choroby człowiek doświadcza wielu długotrwałych problemów, ograniczeń, strat. To wpływa znacząco na weryfikację priorytetów życiowych. Dla wielu ludzi seks, intymność wcale nie stoją na pierwszym miejscu. Zanim powrócą do tej sfery życia, potrzebują poukładać się ze sobą na nowo. Im więcej trudności, cierpienia, niepewności, tym bardziej skomplikowana droga. Nierzadko wymaga to skonfrontowania się z nowym obrazem ciała, własnymi możliwościami. Nie wszystkie zmiany są łatwe do zaakceptowania. Brak wpływu i kontroli na to, co się w życiu dzieje (również w sensie fizycznym – bardzo chcesz się dobrze czuć, bardzo chciałabyś się przytulić, bardzo tęsknisz za bliską osobą, ale twoje ciało nie daje rady), to trudna konfrontacja z nową rzeczywistością. Pacjentki czasem mówią: ja bardzo chcę tej intymności, ale nie mam siły nawet ruszyć ręką. Dochodzi jeszcze psychiczny, emocjonalny ból, prawda? Wielkim psychicznym obciążeniem jest spowodowana niemocą ciała niemożność odpowiedzenia na potrzeby, które się rodzą w głowie. Człowiek staje przed wyzwaniami, o których może wcześniej słyszał, ale nie dopuszczał do świadomości, że kiedyś go spotkają. Wszystkim nam wydaje się, że np. nasza sprawność seksualna jest czymś naturalnym i wystarczy tylko chcieć. Niestety, niektóre operacje i przeżycia psychiczne mogą znacząco ją ograniczyć. Każdy radzi sobie z tymi ograniczeniami we właściwy dla siebie sposób. Znałam mężczyzn, dla których np. po operacji gruczołu krokowego seks stanowił największy problem. Chcąc udowodnić sobie swoją męskość – myślę zresztą, że źle rozumianą – dążyli do zbliżeń ze swoimi partnerkami w sposób kompulsywny. Często chodziło tylko o sprawdzenie się w roli kochanka. Niestety, takie podejście do seksu przynosi więcej frustracji niż zadowolenia. Partnerki tych mężczyzn czuły się jak przedmiot i za wszelką cenę unikały zbliżeń. A może w takim stanie wręcz częściej myśli się o seksie, bo to się kojarzy z przyjemnością, z rozładowaniem napięć, które się nagromadziły; może też wydawać się on chwilową ucieczką przed rzeczywistością. Różnie to bywa. Z moich doświadczeń wynika, że u większości ludzi po poważnych operacjach powrót do pełnej aktywności seksualnej wymaga czasu i mądrości partnerów. W pierwszej chwili człowiek sprawdza, jak reaguje na niego świat, jego bliscy, partner i powoli oswaja się ze sobą w nowej rzeczywistości. Stosunek partnera, jego czułość, wyrozumiałość, dojrzałość w rozumieniu zmian, jakie zachodzą w konsekwencji choroby, to ważne elementy w powrocie do siebie. Niedawno usłyszałam od pacjentki, młodej kobiety: wie pani, szukam tej bliskości, chcę się przytulić do męża, a on mi mówi: przestań, ja jeszcze nie mogę, jak sobie wyobrażam tę twoją odjętą pierś. Taka reakcja wynika z jakiegoś kompletnego braku wrażliwości męża na potrzeby żony. Oczywiście zdrowy współmałżonek ma prawo do swoich uczuć i przeżyć, ale sposób, w jaki je przedstawia, świadczy o jego niedojrzałości. To nie było powiedziane: dajmy sobie czas, chcę się oswoić, to miało formę odrzucenia. Więc ważne jest, co było przed chorobą? Oczywiście. Każdy związek ma swoje rytuały, nawyki, również seksualne. Dla jednych seks stanowi bardzo ważny element ich wspólnego życia, inni mogą się bez tego obejść, jeszcze inni cierpią w cichości, tęskniąc za wymarzoną bliskością. Śmiem twierdzić, że udany seks uwarunkowany jest codziennym życiem. Im więcej w nim bylejakości, tym bardziej kiepski seks. Niestety jakoś dziwnie pojmujemy życie razem, zakładając, że wystarczy być ze sobą, a wszystko inne samo się załatwi. Przestajemy się o siebie troszczyć, starać, myśleć o potrzebach partnera. Wszystko to weryfikuje kryzys choroby. W wielu aspektach życia, również seksualnym, możemy wtedy ujrzeć, że król jest nagi. Co najczęściej wtedy robimy? Zrzucamy winę na chorobę. Czasami takie otrzeźwienie dobrze ludziom robi i zaczynają walczyć o lepszy wspólny świat. Czas Jak na zdrowego partnera działają zmiany w wyglądzie, wszystkie te blizny? Mogą zniechęcić go do seksu? Zdrowy partner też potrzebuje czasu na zaadaptowanie się do nowej sytuacji. Cierpi, ma swoje obawy i lęki. Wielu z nich, szczególnie na początku choroby, myśli o tym, żeby nie stracić ukochanej osoby, żeby nie umarła. Większość nie dzieli się tym otwarcie. Oczekiwanie, że jeżeli ludzie się kochają, to natychmiast wszystko zaakceptują, jest błędne i niesprawiedliwe. Zdrowy partner najczęściej pierwszy raz konfrontuje się z tak trudną chorobą. I pierwszy raz ma zobaczyć, np. małżonkę bez jednej piersi. Radzi sobie w oparciu o wcześniej wypracowane metody postępowania w sytuacjach trudnych. Stąd jedni bagatelizują problem: „co tam pierś”, inni unikają tematu jak ognia, jeszcze inni czekają na sygnał od partnerki. Są też tacy, którzy nie godzą się z nowym wyglądem partnerki i odchodzą. Czym mniej dojrzali partnerzy, tym większe prawdopodobieństwo problemów. Może na początku lepiej, żeby nie był to seks? Może ważniejsza jest czułość? Dotyk, przytulanie, pocałunek, spojrzenie, wyrozumiałość są często ważniejsze niż sam akt seksualny. Intymność większość ludzi kojarzy z aktem seksualnym. Tak naprawdę nie ma jednak jednego przepisu na udaną intymność. I to stanowi wielkie pole dla inwencji dwojga kochających się ludzi. Chory czy chora pewnie powinien sam się zaakceptować. Jak się godzi z tym nowym, mniej korzystnym wyglądem? Często tak bardzo dbamy o to, jak wyglądamy, że nie potrzeba wielkich zmian, żeby niektórzy z nas czuli się niekomfortowo. Nadwaga, cellulit to dla wielu kobiet poważny problem ograniczający kontakty intymne. Co dopiero, gdy w życie wdziera się, jak złodziej, choroba, która jakby ograbia człowieka. Nowotwory głowy, szyi, oszpecają ciało. Brak ręki, nogi, piersi, penisa, narządów rodnych, zdeformowana twarz z przeszytymi płatami skóry deformują obraz siebie i mocno wpływają na samoakceptację. Taka reakcja jest czymś naturalnym i potrzeba dużo czasu, aby zaakceptować siebie w „nowej” skórze. Niestety, nie wszystkim to się udaje. Niektórzy ludzie długo przed chorobą zbudowali swoją wartość na jednym filarze – atrakcyjności, szczególnie fizycznej, są zależni od narzucanego przez kolorowe magazyny, media obrazu idealnej figury i w konfrontacji ze zmianą w wyglądzie degradują siebie jako partnera, kochanka, pracownika, rodzica. Zaburzona samoocena jednego ze współmałżonków zazwyczaj odciska się negatywnie na porozumieniu i atrakcyjności związku. Blokuje nas głowa nie ciało? Ciało odpowiada na sygnały płynące z głowy. Jeżeli nie lubię siebie, myślę o sobie w kategoriach negatywnych, to trudno wzbudzić w sobie pożądanie. Szczególnie wrażliwe na sygnały z głowy są kobiety. Nawet kiedy pozwolą rozbudzić swoje ciało, a w pewnym momencie dopuszczą do siebie negatywną myśl o sobie w roli kochanki lub źle odczytają intencje partnera, to w ułamkach sekund pożądanie znika. Oczywiście nie pomijam wrażliwości mężczyzn. Znam wielu, którzy po przebytej operacji gruczołu krokowego mieli problem z nietrzymaniem moczu, co w oczywisty sposób wpływało na ich poczucie dyskomfortu. Ale nawet kiedy byli po rehabilitacji i zaczęli nad swoim ciałem panować, unikali bliskości. Cały czas mieli poczucie, że towarzyszy im nieprzyjemny zapach lub że nie zapanują nad fizjologią. Inni mężczyźni nigdy przed chorobą nie mieli problemu ze wzwodem, teraz nie rozumieją, co się dzieje. Sytuacja, kiedy ciało odmawia posłuszeństwa lub istnieje prawdopodobieństwo, że tak może się stać, jest poważną barierą psychologiczną. Chciałoby się mięć tę samą atrakcyjność, te same możliwości, taką samą bliskość jak przed chorobą. Dojrzałość Przyjmijmy, że chodzi o świetny do tej pory związek. Chory przeżywa to, o czym przed chwilą mówiłyśmy. Co ma w tej sytuacji robić zdrowy partner? Znam takie związki, gdzie to mężczyzna przejmuje rolę przewodnika w poszukiwaniu nowych obszarów bliskości. Oto mężczyzna masuje kobiecie rękę (po mastektomii jest to forma rehabilitacji). Ten dotyk i fakt, że robi to on, jest najpiękniejszą grą między tymi ludzi. Czynność, która jest rehabilitacją, zyskuje dużo głębszy wymiar. Dla kobiety psychologicznie jest to sygnał, że ona jest akceptowana, że ona jest dalej dla niego ważna i przede wszystkim, że on się jej nie brzydzi. Tutaj dużo zależy od dojrzałości w związku. Nie pierwszy raz pojawia się w tej rozmowie słowo dojrzały. Co pani rozumie przez dojrzały związek? W dojrzałym związku ból, niedyspozycja, zmiany w wyglądzie, różne kryzysy nie są powodem do podważania atrakcyjności partnera. Taki związek to relacja dwojga ludzi świadomych osobistych i wzajemnych deficytów oraz zasobów, dzięki którym mogą sobie z tymi deficytami radzić. W dojrzałym związku ludzie rozmawiają, a nie tylko wymieniają informacje. Partner bierze odpowiedzialność za swoje zachowania. Nie czeka też, że druga osoba domyśli się, czego on potrzebuje – otwarcie, w odpowiedniej formie, z wyczuciem chwili i miejsca mówi o tym, co czuje. Dojrzali partnerzy nie tworzą nierealnych wyobrażeń na temat swojego współpartnera, nie stawiają sobie i jemu nierealnych oczekiwań. Dojrzały mąż potrafi wczuć się w sytuację żony, która utraciła tak ważny atrybut kobiecości, jakim są piersi, i wspierać ją w odzyskiwaniu akceptacji swojego ciała. Dojrzała kobieta po chorobie męża będzie świadoma, że on potrzebuje dużo dłuższej gry wstępnej, że u niego wytrysk następuje dużo szybciej. W takich sytuacjach szczególnie potrzebna jest mądrość i delikatność. Co trzeba mówić swojemu mężczyźnie: Wiesz kochanie, domyślam się, że teraz może być trochę inaczej, krócej? Na mężczyzn to nie działa dobrze. Przede wszystkim nie można się obrażać i traktować tego w kategorii osobistej porażki – widać nie jestem dla ciebie wystarczająco atrakcyjna lub nie lubisz się już ze mną kochać. Takie zachowania są kastrujące. Mężczyzna się blokuje. Wielu z nich mówi swoim urologom: ja naprawdę bardzo chcę, ale jak widzę minę żony i wiem, że ona może być niezadowolona, to z góry tego unikam. Co powinna zrobić mądra partnerka? Powiedzieć: to się zdarza, jeśli to ma miejsce sporadycznie. Natomiast jeżeli partnerka widzi, że jej mężczyzna unika zbliżeń, to jedynym wyjściem jest porozmawiać szczerze na ten temat. Mężczyźni są wyjątkowo wrażliwi na punkcie swojej męskości, warto więc zaplanować odpowiedni moment na taką rozmowę: Zapraszam cię na lampkę wina i chcę, abyśmy porozmawiali na temat, który jakoś nam umknął, o naszym powrocie do seksu. Chcę, żebyś wiedział, że cię akceptuję, że cię kocham i że tęsknię do ciebie. Kochamy się, a więc możemy sobie i z tym poradzić. Wspomaganie A może trzeba iść po prostu do seksuologa albo psychologa? Każdy człowiek potrzebuje innej drogi. Dla części osób jest nie do wyobrażenia, że można pójść do obcej osoby i rozmawiać o sprawach intymnych. Takie podejście prezentują szczególnie ludzie starsi, wychowani w przeświadczeniu, że swoje problemy załatwia się w domu. Młodzi są bardziej otwarci. Dziś mamy wiele do zaoferowania osobom cierpiącym na zaburzenia w sferze seksualnej, w tym pomoc seksuologa, psychologa. A medycyna, farmakologia – one mają jakieś propozycje dla ludzi po chorobie? To również sprawa indywidualna. Jeden mężczyzna będzie potrzebował leku doustnego, inny będzie robił sobie iniekcje do ciał jamistych, jeszcze inny skorzysta z protezy prącia. Kobiety, które przeszły operacje w obrębie miednicy mniejszej, mogą mieć problem niedostatecznego nawilżenia dróg rodnych. Tutaj też z pomocą przychodzi farmakologia. Można się odpowiednio nawilżać przed rozpoczęciem współżycia. Część kobiet po operacji narządów rodnych i zastosowanej radioterapii będzie musiała poradzić sobie z istotnym zwężeniem pochwy. Duża część kobiet po radykalnej histerektomii (usunięcie macicy wraz z jajnikami i jajowodami) czuje się mniej kobieco. Doświadczają syndromu „pustej kobiety”, obawiają się reakcji partnera, wątpią, czy będą w stanie odczuwać przyjemność. Kobiety po mastektomii i radioterapii mogą również utracić wrażliwość piersi na dotyk, co dla wielu z nich jest trudne do zaakceptowania. Trudno wymienić wszystkie problemy seksualne występujące w konsekwencji przebytej choroby nowotworowej, jedno jest pewne – problemów jest więcej, niż o tym społecznie mówimy. A co z osobami ze stomią? Stomia (chirurgicznie wytworzone połączenie między przewodem pokarmowym – jelitem cienkim lub grubym – lub układem moczowym ze skórą na brzuchu, umożliwiające wydalanie kału lub moczu) jest rzeczywiście poważnym problemem. Temat potrzeb fizjologicznych jest przecież tematem nieładnym, unikanym przez większość ludzi. Ci chorzy wstydzą się, często czują odrazę sami do siebie. Muszą nauczyć się obsługiwać sprzęt stomijny, myśleć o tym, co jedzą, uodpornić się na reakcje ludzi na mimowolnie odchodzące gazy, poradzić sobie z zapachem i lękiem, że worek się odklei i wszystko się wyleje. Spotkałam wiele osób, które właśnie z tego powodu wycofały się z życia społecznego, unikały bliskości. Problem nie leżał jednak tylko w pacjentach, ale również w ich partnerach. Oni też mieli bardzo ambiwalentne uczucia. Jak się kochać z takim workiem? Pamiętam kobietę, która kiedyś opowiedziała mi, jak sobie radzi. Uszyła sobie u gorseciarki piękny bieliźniany pas z wewnętrzną kieszonką na stomię i nie zrezygnowała z intymności. Jak się chce, to widać, że można. A jak jest z tymi chęciami? Jesteśmy twórczy? Bywa różnie. Myślę, że na początku warto zacząć od innych form pieszczot lub stymulacji wyobraźni, np. filmem erotycznym. Nie ma tu jednej dobrej recepty. Pamiętam kilka par z problemem całkowitej penektomii (zabieg chirurgiczny polegający na amputacji prącia). Ci ludzie chcieli się dowiedzieć, w jaki sposób mogą powrócić do intymności. No więc zaczęłam tłumaczyć, że mężczyzna może nauczyć się osiągać orgazm przez pieszczoty moszny, skóry za moszną i obszaru otaczającego bliznę po operacji, mogą też spróbować wprowadzić wibrator lub palec do odbytu w celu stymulacji prostaty. Niektórzy zareagowali entuzjastycznie, ale byli tacy, którzy zareagowali wręcz odwrotnie, byli zniesmaczeni. Dlatego zalecam, aby szukać tej intymności w najdrobniejszych przejawach okazywania sobie ciepła. Nawet jeśli nie ma motyli w brzuchu czy seksualnych napięć, warto poszukiwać pożądania, nie rezygnować. Czy lekarz informuje pacjentkę, jak np. skutkuje ubocznie radioterapia w obrębie miednicy i jak można sobie z tym radzić? Część lekarzy na pewno to podpowie, ale duża część wychodzi z założenia, podobnie jak większość z nas, że skoro ktoś nie pyta, szczególnie o „takie tematy”, to ja się nie wychylam. Uważam, że to błąd. Szczególnie w tym kraju. W tym społeczeństwie. Zawsze zaryzykowałabym zainicjowanie takiej rozmowy. I to wcale nie oznacza narzucenia swojego punktu widzenia, tylko zwrócenie uwagi na to, że ten temat też jest bardzo ważny. W USA kobiety po radioterapii w obrębie miednicy mniejszej otrzymują pełen instruktaż zachowania po leczeniu. Wiedzą, że może dojść do zwłóknienia, zrostów, a nawet zaniku światła pochwy, dlatego dostają specjalne rozwieracze, a lekarz tłumaczy, jak ich używać. Wiedzą też dlaczego tak ważne jest, aby nie rezygnować ze współżycia. Polki są informowane o istnieniu takich przyrządów? Niestety, duża część o tym nie wie. Chce pani powiedzieć, że po radioterapii w obrębie miednicy mniejszej może dojść nawet do całkowitego zarośnięcia pochwy, a kobieta nie zostaje poinstruowana, że dzięki odpowiedniej rehabilitacji może temu przeciwdziałać?! Bywa. Takie sytuacje wzbudzają we mnie złość i niezgodę. Spotykam kobiety, bez względu na wiek, które mówią mi, że nikt z nimi na ten temat nie porozmawiał, ewentualnie pojawiło się pytanie: Czy pani współżyje? i przy odpowiedzi: nie, lekarz odpowiadał, że to może jeszcze wróci. Ale już nie dopytał: dlaczego pani nie współżyje, bo – wie pani – gdyby przyczyną był taki problem, to na to możemy zaradzić. Rezygnacja A może problem powrotu do seksu jest trochę sztuczny, bo po wielu chorobach spada libido? Spadek libido wiąże się często z zaburzeniami na poziomie hormonalnym. Estrogeny i androgeny, produkowane przede wszystkim przez jajniki, pomagają kobiecie odczuwać pożądanie. Jeśli nastąpił ich spadek, obniża się libido oraz występuje suchość pochwy. Sztucznie wywołana w trakcie leczenia menopauza jest szczególnie trudna dla młodych kobiet. Towarzyszące temu skutki uboczne nie zachęcają do podejmowania tematu seksu. U mężczyzn na skutek hormonoterapii, jak również usunięcia jednego lub obydwu jąder, dochodzi do zachwiania równowagi hormonalnej. Poważnym problemem wpływającym na zaburzenia libido jest też czynnik psychiczny, np. depresja. Jeśli jest nieleczona, pozbawia człowieka możliwości odczuwania wielu przyjemności. Nie mniejszy wpływ na spadek libido mają konflikty w związku, brak poczucia bezpieczeństwa, ból oraz przyjmowane leki