Są dni, w których A. zalicza seks z trzema kobietami. Rano z żoną, potem z kontrahentką w pracy, w drodze do domu w samochodzie ze spotkaną koleżanką z dawnej szkoły. To, co robi, nie mieści się w etycznych i moralnych normach, ale czy przekracza także normę rozumianą psychologicznie i psychiatrycznie? Odpowiedź nie jest jednoznaczna. Wielu lekarzy i seksuologów stanowczo odrzuciłoby pomysł, by zachowanie A. traktować jako przejaw seksoholizmu, czyli uzależnienia od seksu, z jednej zasadniczej przyczyny: uważają, że coś takiego w ogóle nie istnieje. Uzależnienia od seksu nie sposób znaleźć w używanych w medycynie klasyfikacjach diagnostycznych, czyli spisach chorób, zaburzeń i towarzyszących im objawów. Jeszcze kilka lat temu tuzy polskiej seksuologii uważały to zagadnienie za sztucznie wykreowane – pokłosie obyczajowych mód. Wzmożoną aktywność seksualną interpretowano jako symptom innych zaburzeń – np. nerwicowych lub problemów o charakterze fizjologicznym, związanych z zaburzeniami pracy niektórych rejonów mózgu. Częstą zmianę partnerów kwitowano zaś po prostu właśnie jako niemoralność. W ostatnim czasie psychologowie i terapeuci coraz większą uwagę zwracają jednak na tzw. uzależnienia behawioralne. Nie są one związane z zażywaniem substancji bezpośrednio oddziałujących na biologiczne funkcjonowanie człowieka, a z patologicznym sposobem wykonywania zwyczajnych czy niezbędnych do życia czynności, takich jak jedzenie albo zakupy. Hormony wytwarzane przez organizm uzależnionego wprowadzają w nim chaos równie dotkliwy jak zażywane narkotyki lub alkohol. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w broszurze „Seks czy uzależnienie od seksu?” stanowczo stwierdza dziś, że seksoholizm to nałóg – do tego jeden z najcięższych, biorąc pod uwagę rodzaj, intensywność i rozległość zniszczeń, które może powodować w dotkniętej nim osobie i w jej otoczeniu. Jak czytamy w materiałach PARPA, to także nałóg, który rozwija się bardzo szybko. Według szacunków WHO, jest nim dotkniętych kilka procent ludzi. Zdecydowanie częściej mężczyźni. Dopóki nie czuje wstydu… Gdyby A. zgłosił się do psychologa czy psychiatry, prawdopodobnie nie usłyszałby diagnozy seksoholizm, nawet jeśli terapeuta byłby skłonny ją stawiać. A. z tym, co robi, nie czuje się szczególnie źle. Z przyczyn oczywistych nie opowiada rodzinie o własnych podbojach, ale w grupie kolegów, z którymi gra w siatkówkę, chętnie wchodzi w rolę samca alfa. – Uzależniony czuje potworny wstyd – podkreśla Anna Prokop, psycholog z Warszawskiego Centrum Psychologicznego. – To jedno z bardziej wyrazistych kryteriów oceny tego, czy zachowanie wymknęło się spod kontroli, czy nie. Ci, którzy epatują opowieściami o swoich erotycznych dokonaniach, nie są uzależnieni, bo seksoholizm oznacza potworne cierpienie z powodu tego, co się robi i czego nie sposób powstrzymać. Przymus, przekroczenie delikatnej granicy, za którą chcę zmienia się w muszę – to równie wyrazisty sygnał alarmowy. Kłopot w tym, że gdy rozbrzmiewa, mechanizmy nałogu są już rozkręcone. Uzależniony wmawia sobie, że robi coś, bo lubi, choć stracił wolność wyboru. Rezygnuje z czynności, które kiedyś sprawiały mu przyjemność, sprzeniewierza się wartościom, które wyznaczały jego wizję życia, tożsamość. Bardziej obiektywne i łatwiejsze do dostrzeżenia są koszty, np. podwójnego życia – finansowe, emocjonalne, zdrowotne, rodzinne czy zawodowe. Ale i tu przeszkoda tkwi w percepcji seksoholika, któremu związana z nałogiem sfera życia wypełnia świadomość. Szansą na ratunek są jeszcze inni ludzie. – Mówię czasem pacjentom: jeśli jedna osoba twierdzi, że masz ogon, możesz to zignorować. Ale jeśli 10 osób zwraca na to uwagę, obejrzyj się za siebie – opowiada Anna Prokop. Uzależnienie od seksu jest jednak z zewnątrz trudniejsze do wychwycenia niż takie nałogi jak alkoholizm czy narkomania. Co dodatkowo komplikuje sytuację: seksoholizm ma różne oblicza – nie zawsze oznacza pragnienie odbycia jak największej liczby stosunków. Czasem chodzi o dążenie do nich, inicjowanie, flirty. Tu również jednak najbardziej precyzyjnym wskaźnikiem są koszty. Anna Prokop: – Jeśli odczuwam z powodu swojego zachowania wstyd i poczucie winy, jeśli partnerka się o tym dowiaduje i muszę się tłumaczyć, jeśli w pracy pokpiwają, że żadnej kobiecie nie przepuszczę, a koledzy nie zapraszają mnie na przyjęcia, bo podrywam ich żony, to znak, że czas przyjrzeć się sobie. Dopóki nawykowo nie szuka nagrody… A. ponad 10 lat temu zajrzał do skrzynki mailowej swojej ówczesnej partnerki. Nie znalazł korespondencji z kochankiem, lecz z siostrą: „muszę odejść od tego palanta”, „rzuć w końcu nieudacznika, nic ciekawego cię z nim nie czeka”. Najpierw wpadł w depresję. Później nigdy już nie miał mniej niż dwóch kobiet jednocześnie. Patrick Carnes, amerykański badacz uzależnienia od seksu, podaje, że 97 proc. przebadanych przez niego osób z tym problemem doświadczyło wykorzystania emocjonalnego, 81 proc. – wykorzystania seksualnego, 72 proc. – przemocy fizycznej. Osoby po traumach są na nałóg najbardziej narażone. Ale to nie znaczy, że ci, którzy ich nie przeżyli, pozostają bezpieczni. Anna Prokop ma teorię, że nasze czasy sprzyjają uzależnieniom. Bo kultura narzuca styl życia, w którym coraz mniej jest zgody na trudność, na to, że czasem musi być gorzej, by potem mogło być lepiej, że trzeba przeżyć stratę i własny smutek. – Wychowanie chroniące od porażek, bez nauki zaspokajania swoich potrzeb, bycia ze swoimi emocjami, radzenia sobie z nimi, buduje ofiary – podkreśla. Bo gdy życie w końcu przynosi to, czego nie sposób uniknąć: trudności – utratę pracy, miłosny zawód, kłopoty finansowe, człowiek nie ma narzędzi, by sobie pomóc. U mężczyzn ta bezradność jest tym bardziej dokuczliwa, że świat nie pozwala odreagować jej w płaczu. Dlatego właśnie mężczyźni są bardziej narażeni na zwrot ku czemuś łatwo dostępnemu, co od bólu oderwie – na krótką chwilę stanie się nagrodą. Gdy wchodzi człowiekowi w nawyk odnajdywanie nagrody w doznawaniu ulgi, podświadomie szuka on cierpienia, by ulga miała pole do zaistnienia. Rozdrapuje rany, kłóci się z żoną, szuka pretekstu, by na legalu obejrzeć pornosa, masturbować się, iść do agencji. To jeden z głównych, najbardziej niszczących mechanizmów rozwoju nałogu. Dlaczego pada akurat na seks? Eksperci PARPA zapewniają: nie ma tu nic do rzeczy wysokie libido – w nałogu seks jest obszarem realizacji głębszych emocjonalnych potrzeb. Z terapeutycznych obserwacji można wysnuć wniosek, że wśród seksoholików sporo jest osób z rodzin dysfunkcyjnych – z chłodem emocjonalnym, niechęcią do okazywania czułości, miłości. Powtarza się charakterystyczny podział ról: jeden rodzic, zwykle ojciec, to żandarm ze skłonnościami do przemocy, drugi – na ogół matka – jest ciepły i opiekuńczy, ale też skrajnie religijny, z negatywnym stosunkiem do seksualności, silnym poczuciem winy. Późniejsi pacjenci tę postawę przejmują, a ona sprzyja rozwojowi nałogu. Bo poczucie winy to jedna z tych złych emocji, od których chce się uciekać. Na przykład w seks. Anna Prokop pamięta scenę z głośnego filmu „Zostawić Las Vegas” z Nicolasem Cage’em. Młodzi chłopcy przyprowadzają do prostytutki kolegę, który nigdy wcześniej nie był z kobietą. On najpierw bardzo się wstydzi, aż wreszcie uderza ją i brutalnie gwałci. Gdy ludzie nagle dowiadują się, że coś mają – np. seksualność – nie wiedzą, co z tym robić. Czerpią wnioski – czy to piękne, czy się tego bać – z przekazu rodziców, ale też nauczycieli, księży, starszego rodzeństwa. Dopóki kogoś nie używa… A. ma dobrze prosperującą firmę, oprócz żony także udaną córkę, odnosi sukcesy. Dotychczas jego seksualne szaleństwa nie pociągają dramatycznych kosztów. Nie sposób jednak przewidzieć, jak długo taki stan potrwa. Czas potrzebny ludziom na wejście w nałogi ogromnie się różni. Niektórzy przez 40 lat nie uzależniają się od alkoholu, choć piją go dużo, a od czasu do czasu – zbyt dużo (nie jest to jednak gwarancją, że na zawsze pozostaną wolni od nałogu). Inni granicę między chcę a muszę przekraczają w rok. Dodatkowe ryzyko niesie współczesna kultura. Wszechobecność nawiązań do seksu buduje przekonanie, że jest on uniwersalnym narzędziem, które można wykorzystać do wszystkiego. Do oswajania lęku przed śmiercią i poszukiwania sens